(no subject)
A l'é ciair, che mës-ciandse la popolassion, as devo 'd cò mës-cesse le paròle, e trasformesse 'l linguagi. An cit, a l'é un po' lòn che a l'é capitaje ant le d'Euròpa ocupà daj e noi i stoma assistend a un quaicòsa dël géner, che se a l'ha nen l'istessa importansa stòrica, a l'ha na soa importansa linguìstica, almen për sò caràter d'atualità. A-i é però na diferensa, e fòrta, che antlora a l'era la fòrsa che a imponìa un neuv a 'd popolassion, che, se a vorìo nen resté fòra dla vita dël pais, a l'han dovù për fòrsa amparé e, dòp d'avèilo dovrà për ëd sécoj, prima con ij peui tra 'd lor, a, l'han finì për dësmentié le veje parlade dël pòst. Si, anvece, is trovoma 'dnans a 'd manifestassion diverse. Prima 'd tut l'italiana a l'é nen un linguagi neuv, che a ven-a imponù con la fòrsa; a l'é la lingua comun-a a tuti j'element divers ëd la popolassion; e se mai, ansema che as trasforma, a l'é 'd cò l'italian che - parlà e scrivù già da noi con na serta purëssa - as ambastardiss con l'assimilassion ëd e 'd manere speciài d'autri dialèt, che a-j son pi davsin për parentela.
I dirai ëd pi; e se ij pare a lo parlo an manera pitòst aprossimativa, ij fieuj, che a van a scòla, che a gieugo, che as fan amis con ij morfei turinèis, a lo parlo franch bin, con quèich nuansa 'd gergh, che it ij troverìe pa na diferensa, se a fussa nen ël nèir lucid dij rissolin e la vivacità natural ëd costi gagno fieuj ëd meridionai. E, diomlo pura, a l'é nen lì 'l perìcol për nòst. Përchè ij meridionai ël a lo amparo, lòn che a veul dì che ant un paira 'd generassion a finisso për fondse. La gent ëd coltura, ò che a crèd d'esslo cola dla bon-a società, che quand che a parla a pronónsia ant ël nas, ò a pëssia l'esse, ò a fa schërziné l'erre, e se a son ëd fomne a parlo ant la gola, parèj ëd tórtole an amor; cola gent lì, che a l'avrìa onta 'd as varda bin ëd parlelo (e con ël j'autri che për lor a son mach) e, con intension, përchè col a l'é un sègn ëd vera distinsion. E quand che për combinassion as degna con la pòvra gent, anlora at lo farsiss con un sach ëd paròle italian-e, e soens gnanca piemonteisizà. Për compens la costrussion a resta. E tut lòn a fa fin, përchè as capiss che lor a son costumà, a son ëd n'àutr, an doa che as dijo 'd cose che as peulo mach disse ant vera. E sa gent, e a-i é ni che a conta, a l'é cola che a ruvin-a tut, përchè l'esempi a ven da l'aut. Se peui për cas, tant për badiné, as buto a scrive an vernàcol, di-no-lìbera a l'incontrari.Costa-sì 'd vòst Stat a l'é na bataja 'd retroguardia... e belavans a venta perde an costa ancor vaire temp, vaire sòld, vaire energìe. Peui, un di, a finiran për esse obligà a aceté ij drit ëd le minoranse. A l'é ridicolos, e a l'é parèj dcò an Fransa.A l'ha por dij separatista. E as rend nen cont che, al contrari, an proibiend ai giovo 'd parlé soa pròpria lenga, a l'é 'n camin a creé chiel midem ij separatista. A l'é stupid. Sa lassèissa le përson-e libere 'd fé lòn ch'a veulo, përchè ch'a dovrìo andesne via? An tuti ij cas a s'é 'n camin a fesse l'Euròpa, e im chërd che 'l Stat parèj ëd la Fransa, l'Italia, Svizzera, Portogallo, a finiran për le frontiere artifissiaj, butà su dal sangh ëd le guère, a tombran, e a-i sarà na libera circolassion ëd j'ideje. E, finalment, ij pòpoj a saran lìber ëd parlé soa lenga. An Bretagna a son stà costruìe 'd generassion antreghe ch'a vorìo pi nen esse fransèise përchè ch'a l'han ampedije 'd parlé breton. E dcò chi ch'a parlava pa breton a l'é butasse a amprendlo... un pò com i l'hai fait mi.
I dirai ëd pi; e se ij pare a lo parlo an manera pitòst aprossimativa, ij fieuj, che a van a scòla, che a gieugo, che as fan amis con ij morfei turinèis, a lo parlo franch bin, con quèich nuansa 'd gergh, che it ij troverìe pa na diferensa, se a fussa nen ël nèir lucid dij rissolin e la vivacità natural ëd costi gagno fieuj ëd meridionai. E, diomlo pura, a l'é nen lì 'l perìcol për nòst. Përchè ij meridionai ël a lo amparo, lòn che a veul dì che ant un paira 'd generassion a finisso për fondse. La gent ëd coltura, ò che a crèd d'esslo cola dla bon-a società, che quand che a parla a pronónsia ant ël nas, ò a pëssia l'esse, ò a fa schërziné l'erre, e se a son ëd fomne a parlo ant la gola, parèj ëd tórtole an amor; cola gent lì, che a l'avrìa onta 'd as varda bin ëd parlelo (e con ël j'autri che për lor a son mach) e, con intension, përchè col a l'é un sègn ëd vera distinsion. E quand che për combinassion as degna con la pòvra gent, anlora at lo farsiss con un sach ëd paròle italian-e, e soens gnanca piemonteisizà. Për compens la costrussion a resta. E tut lòn a fa fin, përchè as capiss che lor a son costumà, a son ëd n'àutr, an doa che as dijo 'd cose che as peulo mach disse ant vera. E sa gent, e a-i é ni che a conta, a l'é cola che a ruvin-a tut, përchè l'esempi a ven da l'aut. Se peui për cas, tant për badiné, as buto a scrive an vernàcol, di-no-lìbera a l'incontrari.Costa-sì 'd vòst Stat a l'é na bataja 'd retroguardia... e belavans a venta perde an costa ancor vaire temp, vaire sòld, vaire energìe. Peui, un di, a finiran për esse obligà a aceté ij drit ëd le minoranse. A l'é ridicolos, e a l'é parèj dcò an Fransa.A l'ha por dij separatista. E as rend nen cont che, al contrari, an proibiend ai giovo 'd parlé soa pròpria lenga, a l'é 'n camin a creé chiel midem ij separatista. A l'é stupid. Sa lassèissa le përson-e libere 'd fé lòn ch'a veulo, përchè ch'a dovrìo andesne via? An tuti ij cas a s'é 'n camin a fesse l'Euròpa, e im chërd che 'l Stat parèj ëd la Fransa, l'Italia, Svizzera, Portogallo, a finiran për le frontiere artifissiaj, butà su dal sangh ëd le guère, a tombran, e a-i sarà na libera circolassion ëd j'ideje. E, finalment, ij pòpoj a saran lìber ëd parlé soa lenga. An Bretagna a son stà costruìe 'd generassion antreghe ch'a vorìo pi nen esse fransèise përchè ch'a l'han ampedije 'd parlé breton. E dcò chi ch'a parlava pa breton a l'é butasse a amprendlo... un pò com i l'hai fait mi.