Гісторыя паходжання беларускай мовы (By, Ru)
Размова пра паходжанне і сёньняшні стан беларускай мовы, пра яе пашырэньне, а таксама пра моўную будучыню Беларусі.
Ян Ласкоў. Як адбылася беларуская мова?
Легенда, створаная філёлагамі, на гэта адказвае так. Жыла-была некалі агульная мова ўсіх славянаў: яшчэ тады, калі ўсе яны змяшчаліся побач. Потым славяне разышліся ў розныя бакі. І на новых месцах жыхарства паўсталі ў іх тры новых мовы: паўднёваславянская, заходнеславянская і ўсходнеславянская. Апошняя, усходнеславянская, была агульнай мовай Старажытнай Русі - першай дзяржавай ўсходніх славянаў. Таму філёлагі любяць зваць яго “старажытнарускім”. Старажытнаруская мова мела магчымасць навекі застацца адзіным. Але здарыўся палітычны катаклізм: прыйшла навальніца з усходу. Татара-манголы захапілі вялікую частку Русі, рэштка яе трапіла спачатку ў склад Вялікага Княства Літоўскага, а пасля адышла да Рэчы Паспалітай. Раней адзіны “старажытнарускі народ” апынуўся падзеленым. У выніку падзялілася і “старажытнаруская мова”: ад рускага адпалі ўкраінская і беларуская, якія выпрабавалі польскі і літвінскі ўплыў.
Вось такая схема. Яна ўвайшла ў школьныя і інстытуцкія падручнікі, з дапамогай якіх убіваецца ў галовы кожнаму новаму пакаленню. Не выпадкова адзін з чытачоў “Народнай газеты” выказаўся так: “Беларуская мова - гэта той жа рускі, па якім быў падобным польскі бот”. І што цікавае, газета не знайшла, чым аспрэчыць гэту заяву!
А аспрэчыць патрабавалася. Таму што ёсць яшчэ людзі, якія ўспрымаюць змаганне за ўмацаванне суверэнітэту Беларусі як непатрэбную валтузню: маўляў, навошта беларусам незалежнасць, калі яны - тыя ж рускія, па якіх быў падобным польскі бот? Раз іх некалі сілком адарвалі ад рускіх братоў, то чаму б не вярнуць? … Менавіта гэтага дамагаўся сотні гадоў расейскі царызм, а пасля яго - КПСС на чале з Леніным, Сталіным, Хрушчовым, Брэжневым.
Кожная просценькая схема ўразвяіць сваёй завершанасцю. Але давайце спраўдзім яе з гістарычнымі фактамі.
Расейскія лінгвісты сцвярджаюць, што «старажытнаруская мова» сфармавалася ўжо ў VII-VIII стагоддзях, а ў XIV-XV яна «распалася» на тры асобных усходнеславянскіх мовы. Сапраўды, пры вывучэнні даўнейшай літаратуры, створанай на тэрыторыі сучаснай Расеі, Украіны і Беларусі можна заўважыць, што да XV стагоддзя і нават пазней яна напісана на адной і той жа мове, а потым тэксты з Беларусі і Украіны ўсё больш ад яго адхіляюцца. Але ці не прымаем мы за распад мовы нешта іншае?
Лінгвісты з доктарскімі ступенямі выдатна ведаюць, што нават сёння кніжная мова і гутарковая - далёка не адно і тое ж. Прыкладам, у Беларусі дагэтуль існуе дыялектны падзел, так што паляшук і палачанін, кажучы кожны па-свойму, не вельмі разумеюць адзін аднаго. А вось кніжную мову Кіеўскай Русі навукоўцы чамусьці лічаць адзіным гутарковым для велізарнай дзяржавы, дзе практычна ўсё насельніцтва было непісьменным.
Калі «старажытнаруская мова» сфармавалася ў VII-VIII стагоддзях, то да свайго «распаду» яна існавала 700-800 гадоў! І раптам - «распалася». З-за падзелу «старажытнарускага народа» паміж татарамі і Літвой. Калі такое магчыма, павінны быць і іншыя прыклады распаду моў. Але дзе яны?
Ні ў XIV-XV стагоддзях, ні перад імі, ні пасля іх у Еўропе не распадалася ніводная мова, хоць народы, бывала, дзяляліся. Так, нямецкі этнас падзяляўся паміж дзясяткамі дзяржаў. Але ў моўным сэнсе застаўся адзіным. Частка румынаў стагоддзямі стагнала пад прыгнётам Турцыі, частка ўваходзіла ў Аўстра-Вугоршчыну з яе афіцыйнай нямецкай мовай. Але з-за гэтага не паўсталі дзве румынскія мовы. Больш за сто гадоў палова Польшчы знаходзілася пад уладай Расеі, іншая палова - у Германіі і Аўстра-Вугоршчыне. Але польская мова ад гэтага не падзялілася, хоць палякаў узмоцнена русіфікавалі і германізавалі.
Можа, «старажытнарускі народ» пасля падзелу апынуўся ў нейкіх адменных умовах? Гэтага няможна казаць. Хіба маглі татары сур'ёзна ўплываць сваёй мовай на рускіх, калі жылі ў стэпах далёка ад іх, а сваё «кіраванне» Масквой зводзілі да збору даніны і рабаўніцкіх набегаў? Не выпадкова сярод трох усходнеславянскіх моў менавіта рускі найболей блізкі да «старажытнарускага».
І ці можна казаць пра нейкі моўны ціск з боку ліетувісаў (жамойтаў), калі ў Вялікім Княстве Літоўскам дзяржаўнай мовай спачатку была менавіта «старажытнаруская»? Жамойты да XVI стагоддзя нават сваёй пісьмовасці не мелі. Можна проста сказаць, што менавіта ў ВКЛ склаліся найлепшыя ўмовы для захавання і развіцця «старажытнарускага». Дык чаму ж тут ён ужо з XIV стагоддзя пачаў саступаць месца беларускаму?
І яшчэ адна загадкавая з'ява. Чаму ў межах Вялікага Княства Літоўскага са «старажытнарускага» ўтварыліся дзве новыя мовы - беларускі і ўкраінскі? Чаму ўкраінскі не блізкі да рускага, хоць Кіеў быў «адарваны» ад Расеі на 200 гадоў менш, чым Беларусь? (Да сярэдзіны XIV стагоддзя разам з Масквой уваходзіў у склад Залатой Орды, а ў 1654 годзе быў далучаны да Расеі, тады як Беларусь была захоплена Расеяй толькі да канца XVIII стагоддзя, татарскага ж панавання зусім не ведала).
Расейская філялёгія такіх пытанняў не ставіць, бо яны нявыгадныя для тэорыі адзінага паходжання рускіх, украінцаў і беларусаў, не працуюць у карысць «зліцця» ўкраінцаў і беларусаў з рускімі, то бок не спрыяюць паглынанню першых - апошнімі. Таму паспрабуем самі адказаць на іх. А для гэтага перадусім паглядзім: што ўяўляла сабою «старажытнаруская мова», ад якога нібы адбылася наша?
«Лінгвістычны слоўнік» паказвае часам яго фармавання ў «старажытнарускай дзяржаве» VII - VIII стагоддзі нашай эры. Пры гэтым аўтара артыкула «Старажытнаруская мова» В.В. Іванова зусім не турбуе той факт, што Рурык па летапісных паведамленнях пачаў княжыць толькі ў 862 годзе - такім чынам, ні ў VII, ні ў VIII стагоддзі старажытнарускай дзяржавы проста не было. І якім чынам узгадніць тэзу пра «фармаванне» ў VII-VIII стагоддзях з цверджаннем таго ж слоўніка, што «старажытнаруская (усходнеславянская) мова» адбылася наўпроста ад агульнаславянскага? Калі «старажытнарускі» - просты спадчыннік «агульнаславянскага», тое навошта для яго фармавання запатрабавалася дзяржава?
У гэтым уся загвоздка. Традыцыйная схема моўнага развіцця (агульнаславянская мова - адзіны ўсходнеславянскі - тры ўсходнеславянскіх) супярэчыць фактам. Таму што як след разумець генеалогію моў? Драбненне моў выклікалася драбненнем іх носьбітаў - вось як. Калі некалі існавала агульнаславянская мова, значыць, ім карысталася нейкае адно племя. Потым, павялічыўшыся, яно падзялілася на тры племя: паўднёвае, заходняе і ўсходняе. Адпаведна, з раней адзінай мовы паўсталі тры новых: паўднёваславянская, заходнеславянская і ўсходнеславянская. А яны, падзяліўшыся ў сваю чаргу, далі сучасныя славянскія мовы…
Нешта падобнае і падкрэслівае кіеўскі летапіс - «Аповесць мінулых гадоў». Яна паведамляе, што славяне спачатку жылі на Дунаі, адкуль разышліся «і прозвашася імя сваімі, дзе седше на которомъ месцы». Так з'явіліся маравы, чэхі, харваты, сербы … Тыя славяне, што прыйшлі на Віслу, спачатку клікаліся ляхамі. Потым і ляхі падзяліліся, у выніку чаго з'явіліся палякі, люцічы, мазаўшане, памаране.
Такім чынам, для заходніх славянаў проста паказаны носьбіт іх агульнай мовы - ляхі. А вось для паўднёваславянскай мовы такі носьбіт не названы. Не памянёна ў летапісы і тое племя, ад якога адбыліся ўсходнеславянскія плямёны.
Згодна з «Аповесці ...», славянамі Кіеўскай Русі былі славены Ноўгарада, паляне Кіева, поўнач (Чарнігаўшчына), драўляне (паўночна-заходней Кіева), дрыгавічы (паміж Прыпяццю і Дзвіной), палачане (Полацк). І няма ні слова пра тое, што ўсе яны - нашчадкі аднаго племя.
Адкуль пэўна прыйшло кожнае? Пра гэта летапіс маўчыць. Зразумела, што не ўсё з Дуная, бо пра гэта летапісец сказаў бы. А мы што ведаем?
У арыгіналу «Павесці …» палякі названы палянамі. Дакладна гэтак жа звалася племя, што жыло вакол Кіева. Хто-небудзь скажа: ну і што? Там полючы - і тут полючы, дык чаму б назве тых і іншых не паходзіць ад слова «поле»? А вось пагледзіце, што піша аўтар «Аповесці …»: «Бешэ каля граду /Кіева - Аўт./ лес і бор вялікі». Бачыце, не «падлозе», а лес і бор вялікі! І галоўным заняткам палянаў Кіева было зусім не земляробства: «бяху ловоше звер, бяху мужы мудруй і смислени, нарицахуся паляне» (тамсама). Ці так няможна дапусціць, што паляне Кіева - частка палянаў Віслы? Думаю - можна.
З палянамі Кіева межавалі паўночнікі. Але гэту назву далі ўжо даследнікі, таму што ў летапісы сказана - поўнач. Ці не кажа такая назву пра тое, што гэта племя спачатку было самым паўночным з усіх славянскіх? Цалкам імавернае, што кажа. А дзе была славянская поўнач? На ўзбярэжжы Балтыйскага мора.
У Ноўгарадзе жылі славены. Такое ж імя носяць сёння грамадзяне Славеніі. Але былі яшчэ і заходнія славіны, родныя кашубам. І вось што цікавае: мова наўгародскіх берасцяных грамат X-XII стагоддзяў мела агульныя рысы з заходнеславянскімі дыялектамі. Так што і наўгародцы маглі прыйсці адкуль-небудзь з Польшчы. Ці з Палабья.
Па думцы М.Ермаловіча, нашы продкі крывічы і радзімічы, безумоўна, прыйшлі з захаду. Дрыгавічоў Мікалай Ермаловіч залічыў у тыя плямёны, якія дашлі з поўдня. Тым часам былі яшчэ і палабскія дрыгавічы.
Такім чынам, большасць славянскіх плямён прыйшла на ўсход з захаду, астатнія - з поўдня. Зразумела, што іх гоманы не маглі быць аднолькавымі. Хоць філёлагі пра гэта не кажуць, але ўсведамляюць. Адсюль і тэза пра «фармаванне» з гэтых гоманаў агульнай усходнеславянскай мовы: не было, так сфармавалася!
Але як жа ён мог сфармавацца ў VII-VIII стагоддзях, хай нават была б дзяржава (якога насамрэч не было)? Што ўяўляла сабою дзяржаву ў тыя часы? Сядзеў у Кіеве вялікі князь і збіраў даніну. Вось практычна і ўся дзяржава. Гаспадарка - натуральнае: што людзі здабывалі ці вырошчвалі, то і елі. Мабілізацыя ў Кіеўскую дружыну не праводзілася, набіралася яна з княскага асяроддзя. Такім чынам, насельніцтва не змешвалася, яго рух у межах дзяржавы быў мінімальным. Пісьмовасці не было, адукацыя адсутнічала. Як жа магла ў такіх умовах з розных гоманаў выпрацавацца адна агульная мова?
Нам добра вядома, што нават Расейская імперыя, з яе паліцэйска-адміністрацыйным апаратам, паўсюднай пачатковай школай, газетамі і іншымі сродкамі распаўсюджвання мовы, не змагла ператварыць у рускіх усе падпарадкаваныя народы. Так што стварэнне дзяржавы само па сабе яшчэ не вядзе да моўнай кансалідацыі краіны.
Праўда, у Кіеўскай дзяржаве была мова, на якой пісалі дакументы і складанні і ў Кіеве, і ў Полацку, і ў Маскве. І ніякіх іншых моў ад таго часу не засталося. Але ці таму, што была адзіна? Можа быць таму, што іншыя не фіксаваліся ў лісце?
Дарэчы, філёлагі сцвярджаюць, што ў Кіеўскай Русі былі дзве пісьмовыя мовы. Адна - гэта тая, што прыйшла сюды разам з хрысціянствам, мова Святога пісьма. Іншая - нібы была ужо тут з VII-VIII стагоддзяў. Першую завуць царкоўнаславянская, другая - старажытнаруская. /Нагадаем, што царкоўнаславянская мова была створана штучна і што ў яе есці дакладная дата народзінаў - 863 год. - Заўв. рэд./
Чым жа яны адрозніваюцца паміж сабой? На гэта пытанне адказвае М.Самсонаў, аўтар падручніка «Старажытнаруская мова». Цікавая рэч - аказваецца, толькі фанетыкай! Прычым і фанетычных адрозненняў - кот наплакаў: у царкоўнаславянскім - кіраўнік, млека, бераг, шлем, ялань, езеро, югъ, южинъ; у «старажытнарускім» - галава, малако, бераг, шалом, алень, возера, оугъ, оужинъ. Ды яшчэ трохі самастойных слоў - у «старажытнарускім» праўда (у царкоўнаславянскім - праўда), видокъ (съведетель), сватьба (шлюб). І ўсё! Марфалагічных адрозненняў - ніякіх, прыстаўкі і суфіксы «старажытнарускага» - царкоўнаславянскія. І гэта дзве розныя мовы? Тут нават пра дыялекты няможна казаць!
І ўсё ж, навуковыя «знатакі» дзеляць кіеўскую літаратуру: вось гэты твор напісаны на царкоўнаславянскім, а гэтыя («Руская праўда», «Павучанне Уладзіміра Манамаха», «Слова пра паход Ігаравым», «Маленне Данііла-заточніка») - на старажытнарускім … Нягледзячы на тое, што і «старажытнарускі» шчодра перасыпаны «ўсімі асаблівасцямі» царкоўнаславянскага.
Вось маленькі, але красамоўны прыклад. Напачатку «Слова пра паход Ігарава» ёсць такі зварот: «О бояне, соловію старого времені! А бы ты сіа плъкы ушекотал, скача, славію, по мыслену древу». Як бачыце, у адной прапанове - царкоўнаславянскае славію і «старажытнарускае» соловію, што азначае адно і тое ж - салавей.
Для параўнання адзначу, што беларускі філёлаг Ф.Янкоўскі выявіў паміж беларускай і рускай мовамі 27 фанетычных адрозненняў, 43 марфалагічных і больш двух дзясяткаў сінтаксічных. Не кажучы ўжо пра лексічныя, якіх велізарнае мноства. І то знаходзяцца рускія філёлагі, якія адносяць беларускую мову да «прыслоўя» рускага (адзін такі разумнік выкладаў у Літаратурным інстытуце, калі я там вучыўся). А тут - усяго толькі 8 фанетычных адрозненняў, трохі іншых слоў, і ўжо абвяшчаецца наяўнасць самастойнай «старажытнарускай» мовы.
Пара паставіць кропку над «i»: старажытнаруская мова ніколі не існавала - ні пісьмова, ні гутаркова. Былі гоманы палянаў, драўлянаў, крывічоў і іншых. А тое, што нам засталося ад Кіеўскай Русі на пергаменце і паперы, напісана на царкоўнаславянскай мове Бібліі. Інакш і быць не магло. Мова Бібліі ў той час лічылася святым і адзіна магчымым для выкарыстання ў лісце. Тое ж самае было з лацінскай мовай у Заходняй Еўропе. Каб прыйсці да думкі, што сваю прыродную мову таксама можна ўжываць для ліста, людзі павінны былі перажыць рэвалюцыю свядомасці. Не выпадкова, прыкладам, першы пісьмовы помнік польскай мовы датуецца сярэдзінай XIV стагоддзя. І яшчэ некалькі стагоддзяў па ўсёй Еўропе пісалі на лаціне не толькі рэлігійныя кнігі, але і законы, навуковыя трактаты, мастацкую літаратуру - такія, прыкладам, «Хвала дурасці» Эразма Ратэрдамскага (1509 г.) ці «Песня пра зубра» Мікалая Гусоўскага (1523 г.).
Царкоўнаславянская мова гуляла ва Ўсходняй Еўропе тую ж ролю, што лацінскі ў Заходняй. Біблія была не толькі Святым пісьмом, але і адзіным падручнікам, па якім вучыліся чытаць і пісаць. Аднак веды чужой мовы ніколі не бываюць стаадсоткавымі. Таму і кіеўскія аўтары, скарыстаючы царкоўнаславянскі, рабілі ў ім абмылы: заміж «славію» - «савею», заміж «градъ» - «горад», заміж «млека» - «малако» і г.д. Маглі яны ўставіць і нейкае слова, вядомае ім ад народзінаў, асабліва калі ў Бібліі не знаходзілася яму адэкватнага. Гэтым тлумачацца адступы ад мовы пісьма ў некаторых творах. Ці правільна памылкі ў мове аб'яўляць «другой» мовай?
Калі б існавала агульная ўсходнеславянская мова, то яна была бы зусім іншай у параўнанні з царкоўнаславянскай. Мы ўжо сказалі пра тое, што большасць славянскіх плямён Кіеўскай Русі прыйшло з захаду, і гоманы іх былі блізкія польскім, чэшскім, мараўскім, лужыцкім. Асабліва гэта дакранаецца гоману палянаў, што з'яўляліся часткай палянаў Віслы.
А царкоўнаславянская мова - выхадзец з крайняга поўдня славянскага арэала. Перакладнікі Бібліі Кірыла і Мяфодзій жылі ў грэцкім горадзе Салонікі, дзе тады было шмат балгар. Безумоўна, гоману салоніцкіх балгар яны дасканала не ведалі і таму актыўна ўносілі ў пераклад грэцкія словы і грэцкія граматычныя формы, такія як дзеепрыслоўі, клічны склон, парныя лікі і іншыя. Так што царкоўнаславянская мова - паўднёваславянская, да таго ж элінізаваная. «Старажытнарускі», калі б ён існаваў, адрозніваўся б ад яго прыкладна так, як польская мова адрозніваецца ад балгарскай. А нам заяўляюць, што паміж імі ўсяго толькі восем фанетычных адрозненняў … /. У наш час практычна даказана, што Кірыла (ок. 827-869) і Мяфодзій (820-885) былі выхадцамі з Сірыі, арабамі-хрысціянамі, і не складаліся ў родных адносінах паміж сабой. - Заўв. рэд./
Разуменне таго, што славянскія гоманы Беларусі былі пераважна заходняга паходжання, мае вялікае значэнне. Не, па нашай мове «польскі бот» не хадзіў. Ён сам па сабе, ад вытокаў быў блізкі да польскага, як блізкія да яго чэшскі, славацкі, лужыцкі. Вялікі лік беларускіх слоў, што супадаюць з аналагічнымі польскімі, існуе ў ім спрадвечна: «бачыць» (бачыць), «кахаць» (кахаць), «гаворка» (рэч), «уласны» (уласны) і г.д. і т.п. Сваё ж цяперашняе ўсходнеславянскае аблічча беларуская мова набыла ў выніку 700-гадоў яго ціску з боку царкоўнаславянскага.
Менавіта царква ўжыццявіла гіганцкую працу па ператварэнні заходнеславянскай моўнай плыні ў нешта такое, што завецца зараз усходнеславянскай моўнай падгрупай. Таму што дзяржава карысталася пісьмовай мовай час ад часу, а царкву - кожны дзень. Па ўсёй краіне, у кожным храме. Толькі ўявіце сабе: дзень за днём, з года ў год, з пакалення ў пакаленне народ чуў у цэрквы адну і тую ж мову. На ім ён маліўся, спяваў псалмы. Ці ёсць лепшы спосаб для вывучэння мовы? Ужо не кажучы пра тое, што царкоўнаславянскі быў мовай Бога і, засвоіўшы яе, веравалы атрымвліваў магчымасць казаць з самім Творцам!
Сілу царквы ў гэтым плане добра разумелі маскоўскія манархі, думаючыя аб уніфікацыі свайго пярэстага па мове дзяржавы:
«Адной з галоўных клопатаў Івана Васільевіча (Грознага - Аўт.) было абрусенне якія падпалі пад яго ўладу чужынцаў. Сродкам для дасягнення гэтай важнай дзяржаўнай мэты было шыранне паміж паўдзікімі плямёнамі хрысціянскай веры. І мы бачым, што Іван Васільевіч і потым Гадуноў прымалі самыя энергічныя меры для пашырання хрысціянства. Хрышчэнне было гвалтоўным, адначасна з ім ішло разбурэнне мячэцяў у мусульманаў, святых гаёў у паганцаў і г.д.».
Павел Мельнікаў (ён жа расейскі пісьменнік Андрэй Пячэрскі) паказвае і вынік гэтага наступу на мардву. Нейкі спадар Н. запрашае аўтара на эрзянскае вяселле. Аўтар прызнаецца: «Але я не ведаю па-мардоўску, нічога не зразумею». Н. супакойвае: «Слова мардоўскага не пачуеце: ва ўсёй Терешковской воласці ці наўрад знойдзецца зараз чалавек, які б ведалў сваю ранейшуя мову». Адзначым, што цытаваная кніга была напісана да 1851 года.
Кіеўская Русь як адзіная дзяржава існавала нядоўга - па гістарычных мерках. Прыкладам, Полацкае княства ўваходзіла ў яе ўсяго гадоў 70. Зразумела, што за такі тэрмін у бязпісьменныя часы вялікіх моўных зрухаў адбыцца не магло. Далей Русь распалася на асобныя княствы, але фактар царкоўнаславянскай мовы працягваў дзеяць. І пасля прыходу заваёўнікаў татар - таксама, бо сваю рэлігію ў звязку з гэтай падзеяй усходнія славяне не памянялі. Царкоўнаславянская мова як у Вялікім Княстве Літоўскам, так і ў Масковіі заставалася дзяржаўнай, шліфавалася і дасканалася, набывала уласную граматыку.
Аднак набліжаўся час Рэфармацыі, калі грамадства пачало разумець, што народная мова заслугоўвае не меншай увагі, чым царкоўная, калі, нарэшце, і Біблію пачалі перакладаць на самыя розныя нацыянальныя мовы, да чаго датычны і наш Скарына. Паступова з-пад спуду царкоўнаславянскай мовы пачаталі вытыркаць, а потым і прарывацца народнае, гутарковае слова.
Калі ўважліва прыглянуцца да гэтых навацый у помніках беларускай пісьмовасці, пачынаючы з XV стагоддзя, то можна пераканацца, што яны маюць заходні характар. Іх лічаць запазычаннямі з польскага, але яны - не польскія, ці, скажам дакладней, далёка не ўсе польскія. Гэта можна добра праілюстраваць мемуарамі Ф.Еўлашоўскага і лістамі Ф.Кметы-Чарнобыльскага, напісанымі ў другой палове XVI стагоддзя. /Філон Кмета-Чарнобыльскі (к. 1530-1587) - вайсковы дзеяч ВКЛ. Уславіўся сваімі вычынамі ў 1562-81 гг., падчас Лівонскай вайны. Фёдар Еўлашоўскі (1546-1619) - грамадскі дзеяч ВКЛ. Вядомы як аўтар першых мемуараў на беларускай мове (1603-04). - Заўв. рэд./
Гэтыя творы, здавалася б, гэтак пакрыты польскімі словамі, што ствараецца ўражанне: аўтары пішуць па-польску, толькі кірыліцай і з вялікімі абмыламі. Але гэта не паланізмы. Гэта - жывая мова тых беларускіх супольнасцяў, з якіх выйшлі аўтары, прытым супольнасцяў праваслаўных.
Чаму не паланізмы? Таму, што такой тэзе супярэчыць шэраг характэрных рыс. Вядома, што ў польскай мове заміж этымалагічнага «р» часта выкарыстоўваецца «ш» ці «ж»: тшы (тры), жака (рака). Гэта - характэрная і непаўторная азнака польскай мовы. А ў складаннях Еўлашоўскага і Кметы-Чарнобыльскага словы, якія мы ўспрымаем як польскія, пішуцца праз «р»: прыгады (па-польску пшигода), трэба (тшеба), прышлае (пшишлэ) і г.д. Тое ж самае ставіцца і да польскага «ў» заміж этымалагічнага «о». Еўлашоўскі і Кмета-Чарнобыльскі пішуць «кроль», «кторы», «премовші», тады як па-польску было б «круль», «ктуры», «пшемувівші».
І гэта не выпадковыя апіскі, а падыход, вытрыманы на працягу ўсяго рукапісу. У той жа час абодва аўтара добра ведалі польскую мову. Пра гэта сведчыць, прыкладам, ліст Кметы-Чарнобыльскага, напісанае па-польску, дзе няма ніякіх абмылаў. Значыць, Кмета-Чарнобыльскі добра адрозніваў польскае ад свайго. Сваім жа ў беларускай мове быў вялікі пласт слоў, што існавалі ў беларускіх гоманах з часоў агульнасці заходніх славянаў. Толькі продкі беларусаў прамаўлялі гэтыя словы па-свойму, у прыватнасці, без замены «р» на «ш» ці «ж», і «о» на «ў».
Увогуле, калі не прызнаць, што славянскія гоманы Беларусі спрадвечна былі блізкія польскім, то немагчыма вытлумачыць тую павальную самаахвотную паланізацыю што ахапіла пазней беларускую шляхту. Таму што іншага не заставалася. Цяга да больш высокай культуры? Так жа Вялікае Княства Літоўскае мела сваю, не ніжэй роўнем. Мела пісьмовасць не маладзей польскай, шматжанравую літаратуру, гарады і замкі. Пераход да каталіцызму? Але касцёл у тыя часы працаваў яшчэ на лацінскай мове, што ніяк не магло прылучыць верніка да польскай мовы.
Думаецца, што старабеларуская пісьмовая мова не адлюстроўвае сапраўднага стану старабеларускага гутарковага, якая была вельмі блізка польскай. Пры гэтым пісьмовая мова была цесна злучаная з царкоўнаславянскай, з мовай царквы. А XVII-XVIII стагоддзі былі ўжо новым часам, калі рэлігійнае і свецкае выразна падзяліліся, і прыярытэтным стала свецкае. Польская ж мова была тады чыста свецкім. Можа, таму і схілілася да яго маларэлігійная шляхта Вялікага Княства, што змяняла веру як пальчаткі?
Сказанае пра спрадвечнае сваяцтва польскай і беларускай моў (якім збольшага тлумачацца ўніі ВКЛ з Польшчай) зусім не азначае, што кожны раз, калі не атрымоўваецца ўспомніць сваё, можна хапаць кожнае польскае слова. Адна справа - даўнейшы агульны пласт, і іншае - новы польскі гоман, створаны польскім народам за апошнія стагоддзі: навошта ён нам? / Уніі ВКЛ з Польшчай: Крэўская 1385 г.; Віленска-Радамская 1401 г.; Гарадзельская 1413 г.; Гарадзенска-Трокская 1432-33 гг.; Брэсцкая 1446 г.; Мельніцкая 1501 г.; Люблінская 1569 г. - Заўв. рэд./
Беларуская мова таксама назапасіла шматлікія скарбы, асабліва ў дыялектах. Думаецца, што перад нашымі лінгвістамі стаіць вялікае заданне па звестцы ўсіх дыялектных сходаў у адзін шматтамовы слоўнік, каб ён заўсёды быў пад рукой у кожнага пісьменніка, газетчыка, настаўніка і ўсіх астатніх, якія маюць дачыненне да мовы.
Старабеларуская пісьмовая мова з'яўлялася полем змагання беларускага з царкоўнаславянскім. Па сваёй унутранай логіцы гэта змаганне няўхільна завяршылася б перамогай народнай мовы. Аднак не хапіла часу: старабеларускі ў 1696 годзе быў пазбыты статусу дзяржаўнага і спыніў сваё існаванне. А вось царкоўнаславянскі - як мова царквы - працягвала жыць у праваслаўных і ўніяцкіх храмах. І, здавалася б, яна павінна была знішчыць народную мову да дашчэнту, замяніць яго сабой. Але гэтага не адбылося дзякуючы невычэрпнаму запасу жыццёвых сіл народнай мовы, не размантачаных яшчэ і сёння.
Прыкладна такі ж лёс украінскай мовы, што мае тыя ж заходнеславянскія карані, што і беларускі. Вось перад мной украінскі тэкст - пераклад аповеда Леаніда Дайнэкі «Горад, восень і я». Як шмат тут «паланізмаў». І што цікавае: гэта тыя ж паланізмы, якія жывуць ці жылі ў нашай мове. Мисто, па-польску «месца», па-беларуску - «места» (зараз гавораць «горад»). Ро - па-польску «рок», беларусы-эмігранты таксама ўжываюць «рок» (год). Будинок - будынэк - будынак. Свитанок - сьвітанэк - світанак. Чэкати - чэкаць - чакаць …
Украінскія словы місца, рок, будинок, світанок, чекати, выпісаны мной з аднаго абзаца, што складаецца з чатырох радкоў. Калі ўсё гэта - запазычанні з польскага, то чаму беларусы і ўкраінцы гэтак дружна запазычалі адны і тыя ж словы? А колькі яшчэ можна прывесці такіх беларуска-ўкраінска-польскіх слоў. Кахаць, бачыць, трэба, уласны … Незлічонае мноства такіх слоў! А ў рускай мове іх няма.
Такім чынам, вытокі беларускай і ўкраінскай моў вельмі блізкія адзін аднаму. І душыў іх агульны царкоўнаславянскі прэс. Не мае значэння тое, што Кіеў быў на 200 гадоў менш “адарваны” ад Расеі, чым Мінск і Полацк. Царкоўнаславянская мова “апрацоўвала” беларускую і ўкраінскую мовы на працягу аднаго і таго ж адрэзка часу, ад прыняцця хрышчэння да часоў даканцовага падзелу культуры на царкоўную і свецкую. Адсюль вылучная блізкасць моў-братоў.
Іншым быў гістарычны шлях рускай мовы. Рускі - гэта фактычна царкоўнаславянскі, лагічны вынік яго шматвяковага развіцця. А беларускі і ўкраінскі - вынік змагання мясцовых заходнеславянскіх гоманаў з царкоўнаславянскай мовай.
У Расеі ж гоманы мясцовага насельніцтва былі амаль цалкам знішчаны царкоўнай мовай. Толькі дзе-нідзе ў сельскай мясцовасці захаваліся некаторыя рэгіянальныя асаблівасці ў фанетыцы і лексіцы. Нездарма лічыцца, што руская мова практычна не мае дыялектаў.
Чаму ж туземнае насельніцтва да такой ступені паддалося мове-прыхадню, падпарадкавала яму сваё духоўнае жыццё? Каб адказаць на гэта пытанне, давайце разгледзім “стартавы” завадовы склад велікаросаў.
Паводле “Аповесці мінулых гадоў”, датаванай 1113 годам, на тэрыторыі будучай Расеі жыло ў той перыяд толькі адно славянскае племя - словены Ноўгарада. Прытым яно, трэба думаць, было зусім невялікім, бо з прыходам варагаў змяніла сваю назва на “русь”. "И от тех варягъ прозвася Руская земля, новугородьци, ти суть людье ноугородьци от рода варяжьска, прежде бо бъша словени”. Затое фіна-ўгорскіх плямён, па той жа крыніцы, было трохі: чудзь, увесь, мурама, мераючы. (А навуковыя дадаюць: некалькі дзясяткаў такіх плямён насяляла ўсю тэрыторыю будучай Расеі).
Праўда, афіцыйны пункт погляду такі, што з тых плямён, што ўтварылі рускі этнас, славянамі былі яшчэ ўсходнія крывічы і вяцічы. Шмат пораху выдаткаваў пісьменнік Уладзімір Чывіліхін на довад таго, быццам бы вяцічы - тое ж самае слова, што і венеды, лацінская назва даўнейшых славянаў. Але што агульнага ў гэтых двух слоў, апроч першай літары? Тым часам, удмурты здаўна падзяляліся на дзве вялікія групы - калмез і ватка. Яшчэ ў другой палове XVIII стагоддзі ўдмурты жылі і ў Сярэднім Паволжы. Вельмі праўдападобнае, што жылі яны і на територии будучай Масквы. Тут была, прыкладам, вёска Бутырка. Гэта назва асацыюецца цяпер са змрочным турэмным замкам, дзе давялося пакутаваць і нашаму Францу Аляхновічу. Але па-ўдмурцку “бутырка” - гэта “кучаравы (кучаравая)”.
/Вось што піша сучасны расейскі гісторык Аляксей Бычкоў: “А жылі ў Смаленску крывічы, якія гаварылі на крывіцкім дыялекце. Раней на балцка-літоўскім, потым на славянска-беларускім. Калі крывічы-балты перайшлі на славянскую мову, дакладна ніхто не ведае. Недакладна - таксама. Думаю, у стагоддзі XIV. (Бычкоў А.А. “Кіеўская Русь: Новы пагляд на гісторыю дзяржавы”, Масква, 2009, з. 107) - Заўв. рэд./
Ці стане нехта спрачацца, што “ватка” куды бліжэй да “вяткі” і “вяцічаў”, чым “венеды”? Славянскі суфікс “ич” у слове “вяцічы” не сведчыць пра славянскі корань, суфікс маглі дадаць славяне. Да такой думкі прыводзіць наступны факт. У першым творы старажытнарускай літаратуры “Слова пра згіненне Рускія землі” сярод розных плямён, пералічаных аўтарам, згадваюцца і “Тамічы погані”. Каментатар адзначае: “Тамічы - адно з фінскіх плямён, якое жыло на рацэ Тайме, прытоку Паўночнай Дзвіны”. Хіба не магло атрымацца “вяцічы” з “ватка”, як “тамічы” з “Тайма”?
Археёляг піша: “Мабыць, вызначаныя славянскія групы сярэднявечча, прыкладам, вяцічы і ўсходнія крывічы, уяўлялі сабою ня гэтулькі славянаў, колькі асіміляванае славянамі фінскае насельніцтва” /курсіў мой - Аўт./.
Гэта лагічна - славяне рухаліся з захаду, і чым далей на ўсход, тым менш іх далазілі. Не хачу казаць, што ў складзе рускіх славянскі элемент зусім адсутнічаў. Але сюды праточваліся толькі асобныя невялікія групы тых жа дрыгавічоў, радзімічаў, палянаў, паўночнікаў, драўлянаў. Гэтак нешматлікія, што сваімі назвамі не пакінулі следу ў пісьмовых крыніцах. Яны сваёй наяўнасцю рыхтавалі глебу для славянізацыі краю. Але галоўную ролю згуляла праваслаўная царква.
Вельмі важна тое, што неславянскай была і тая тэрыторыя, дзе нарэшце склалася руская літаратурная мова - Масква і вакол Масквы. Тут яшчэ ў XI-XII стагоддзях жыло племя голядзь. Даследнікі абвясцілі яго балцкім, мне ж здаецца, што яно было фіна-ўгорскім. Але не гэта галоўнае. Важна тое, што голядзь не была славянскай. Таму, славянізаваўшыся, яна цалкам засвоіла царкоўнаславянскую мову, якая стала тут гутарковай. Магчыма, таму і перанеслі сваю сталіцу ў Маскву багабойныя Уладзіміра-Суздальскія князі, што мясцовая мова была копіяй мовы Пісьма? І надалей пільна сачылі за яго чысцінёй, час ад часу прымушаючы вымятаць з царкоўных кніг словы, нацяганыя туды з мясцовых гоманаў. Гэта вымятанне філёлягі завуць “другім усходнеславянскім уплывам”.
На Беларусі таксама жылі неславяне. Нам вядомыя назвы такіх неславянскіх плямён як літва, лотва, латы гола, яцвезь і іншыя. Аднак шчыльнасць славянскага насельніцтва тут была непараўнальна вышэй, чым у Масковіі. Таму пераважная большасць неславянаў славянізавалася яшчэ да шырання хрысціянства, перайшла на заходнеславянскія гоманы суседзяў. Толькі літва і яцвезь (яцвягі) захавалі сваю самабытнасць. Потым Ягайла хрысціў Літву ў каталіцызм. І калі б касцёл працаваў тады на польскай мове, то мы яе (Літву) найхутчэй страцілі б. Але ў тыя часы працоўнай мовай каталіцкіх святароў быў лацінскі, таму літвіны ў асноўнай сваёй масе не паланізаваліся, а дзякуючы цеснаму суседству і ўзаемадзеянню са славянамі Вялікага Княства паступова перайшлі на тую мову, якую мы сёння завём беларускай.
Не ўсе фіна-ўгры Расеі прынялі царкоўнаславянскую мову. Цэлы шэраг народаў, такія як мардва, марыйцы, комі, удмурты, карэлы, адбілі яе напор - захавалі сябе. Астатніх затапіла царкоўная славяншчына. Ад ранейшых сваіх гоманаў яны захавалі толькі асобныя словы, паходжанне якіх лінгвісты не могуць сёння ўсталяваць.
Пераход жа на больш-менш блізкую мову, якую патрабавала царква ад беларусаў і ўкраінцаў, апынулася складанейшым. Здавалася б, што засвоіць бліжэйшую мова прасцей. Але гэта не так. Нездарма ж існуюць дыялекты. Калі суседзі разумеюць адзін аднаго без перакладу, ім зусім не абавязкова пераходзіць на суседнюю мову, каб мець зносіны. Так было і з мовай пісьма. Беларус разумеў яго, але пераходзіць на яго, каб “казаць з Богам”, не меў патрэбы. Бог яго разумеў і на роднай мове.
Беларус засвойваў з царкоўнаславянскага толькі словы, зусім непадобныя на свае, і карыстаўся імі, але працягваў казаць па-свойму. Царкоўнаславянская мова засмечвала мясцовыя гоманы камянямі сваёй лексікі, але не могла нічога зрабіць з мясцовым вымаўленнем і граматыкай. Так і ішло гэта змаганне сотні гадоў, прывядучы нашу мову ў той стан, якое маем з часоў Івана Насовіча, Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, Францыска Багушэвіча.
Гэтая барацьба працягваецца і сёння, але ўжо не з царкоўнаславянскай, а з яго спадчыннікам - рускай мовай. Як раней з амбона, так зараз па радыё і тэлебачанні, у тэатрах і кіно, са старонак газет і часопісаў, з вуснаў настаўнікаў і прафесараў ён грукоча штодня, са світанку да заходу, паўсюль, дзе б ні стаяў ці сядзеў, ішоў ці ехаў, працаваў ці драмаў беларус.
І ўсё ж наша мова - жыве, і веру - будзе жыць. Асабліва, калі мы нарэшце зразумеем, што ў беларусаў - свая гісторыя, свой лёс, свая мова, якая прайшла доўгі і пакутны, але гераічны шлях.
________________
Ян Антонавіч Ласкоў (1941-1994) - прафесійны літаратар. Нарадзіўся ў Якуцку, у сям'і ссыльных «ворагаў народа» з Беларусі. Бацькі яго - паходжаннем з сялян. Маці, Казлоўская Юлія Апанасаўна - беларуска, з вёскі каля станцыі Чырвоны Бераг, Бабруйскага павета, Мінскай губерні. Бацька, Ласкавы Антон Іванавіч - украінец, з сялян Палтаўскай губерні, у 1941 годзе згінуў без весткі на фронце. У 1953-1958 Ян Ласкоў (прозвішча, што дасталася яму ад бацькі, Ян, пойдучы ў школу, асабіста скараціў) выхоўваўся ў Магілёўскім дзіцячым доме. Іван Ласкоў скончыў Літаратурны інстытут імя Горкага ў Маскве. Жыў і працаваў у Якуцку. Аўтар аповесцяў, аповедаў, вершаў, публіцыстычных артыкулаў на рускай і беларускай мовах.
Крыніца → Інстытут беларускай гісторыі .
Ru → История происхождения беларуского языка .
Працяг па тэме:
Літвіны-беларусы найстаражытны народ на Еўрапейскім кантыненце
Цікавы артыкул пра мову беларускую (By, En)
Гісторыя мовы літвінаў, - сёньняшніх беларусаў. Як называлася мова нашых продкаў у ВКЛ?
Старабеларуская мова - колішняя літаратурная мова і афіцыйная мова ВКЛ (By, Ru)
Старобелорусский язык и делопроизводство ВКЛ
Historyja biełaruskaj łacinki
Почему скрывают, кто такие литвины-беларусы?
Имена древних беларусов
Дославянский язык беларусов
Нерусский "русский" язык
Гісторы і пра няпросты лёс роднага слова беларусаў
Калі зьнікне беларуская мова? - Ніколі
Ложь о древнем так называемом "великом русском" языке
Аўтар-складальнік ©Часлаў Лiст
Назад → Гiсторыя Беларусi Biełaruskaja mova