Historyja biełaruskaj łacinki. Нramatykа. Sučasny varyjant biełaruskaj łacinki
Sučasnaja łacinka pa-biełarusku (tekst artykuła napisany na sučasnaj łacinicy, taksama, jon vykarystoŭvajecca ŭ prahramie "Biełazar").
Click to view→ Нramatykа
Normy biełaruskaj łacinki apublikavanyja Akademijaj navuk
ŁACINKA LEHALIZAVANA ŭ RB jašče ŭ 2000 hodzie!
Pakul my horača debatujem racyi dy prava na isnavańnie bieł. łacinki, akazałasia - što łacinka, u jaje amal što papraŭnym (amal "klasyčnym") vyhladzie - u peŭnaj roli była ŭžo lehalizavana ŭładami RB jašče ŭ 2000 hodzie! Dakumant nazyvajecca "Instrukcyja pa transliteracyi hieahrafičnych nazvaŭ Respubliki Biełaruś litarami łacinskaha ałfavitu", rehistracyja Nacyjanalnaha rejestra pravavych aktaŭ RB 30.11.2000 No.8/4488
To bo ž ciapier zastajecca tolki zmahacca za:
1) kančatkovaje adnaŭleńnie "klasyčnaha" vyhladu łacinki,
2) pašyreńnie jaje pryznańnia na inšyja sfery: napr. jak sposabu aficyjnaj "transliteracyi" ŬSICH biełaruskich asabovych nazvaŭ i imionaŭ łacinskimi litarami.
Biełaruskaja łacinka (łacinica) heta nazva biełaruskaha łacinskaha alfabetu, jaki byŭ asnovaj sučasnaha biełaruskaha piśma. Biełaruskaja łacinka dakładniej pieradaje fanetyku biełaruskaj movy, čym taraškievica. Łacinka nie źjaŭlajecca transliteracyjaj biełaruskaj kirylicy.
Biełaruskaja łacinka naradziłasia ŭ časy kali narody Eŭropy farmavałi svaje pravapisy. Na žal, biełarusy j ichniaja kultura trapili ŭ nadzvyčaj niespryjalnyja ŭmovy, nie zvažajučy na jakija sučasnaja biełaruskaja mova ŭsio ž pajaviłasia, i abrała dla siabie łacinskuju systemu piśma.
Što takoje biełaruskaja łacinka, było viadoma daŭno. Praviły biełaruskaj łacinki byli viadomyja taksama. Ich možna pahladzieć tut: http://be-x-old.wikipedia.org/wiki/Лацінка, http://be.wikipedia.org/wiki/Беларускі_лацінскі_алфавіт, http://kamunikat.org/halounaja.html?pubid=22325. Heta ałfavit, jakim u peŭny pieryjad času realna karystalisia biełarusy i jaki ŭnarmoŭvali movaznaŭcy. Heta histaryčnaja spadčyna.
Ad poźniaha Siarednievečča biełarusy štoraz lepiej razumieli, što nia tolki kiryličny (taki, jak u pravasłaŭnaj carkvy, “śviaty”) tekst moža mieć vahu. Pačynajučy ad hetaj epoki možna kazać pra emansipacyju biełaruskaj movy: usio čaściej sustrakajucca biełaruskija teksty, vykananyja łacinskaj hrafikaj. Spryjali hetamu chutkaje raźvićcio na biełaruskich ziemlach kultury Renesansu j pracesy Refarmacyi, raspaŭsiudžvańnie aśviety ŭ eŭrapiejskim styli, što dazvoliła pad kaniec XVI stahodździa značna “ačyścić” archaičnuju biełaruskuju piśmovuju movu biełarusaŭ ad rysaŭ carkoŭna-słavianskaj.
Z druhoha boku ad kanca XVI st. ( 1772 h.) biełaruskija ziemli ŭ vyniku padziełu Rečy Paspalitaj apynulisia pad nadzvyčaj žorstkim dyktatam rasiejskaj dziaržavy, kultury j školnictva, z-pad jakich biełarusy dahetul nia vyzvalilisia.
U XVII stahodździ pastupova pašyryli vykarystańnie łacinskaha piśma biełaruskija kataliki. Varta zaŭvažyć, što pierad XVII stahodździem biełaruskija kataliki šyroka karystalisiakiryličnym piśmom.
U XVII stahodździ łacinskim piśmom karystalisia ŭ niekatorych litaraturnych tvorach, napisanych tahačasnaj biełaruskaj movaj.
U XIX stahodździ niekatoryja aŭtary karystalisia łacinskim piśmom u svaich tvorach, napisanych pa-biełarusku. Asabliva, Jan Čačot, Paŭluk Bahrym, Vincent Dunin-Marcinkievič, Francišak Bahuševič, Adam Hurynovič. Kastuś Kalinoŭski drukavaŭ łacinskim piśmom biełaruskamoŭnuju hazetu „Mužyckaja praŭda” (u aryhinale: „Mużyckaja prauda”; 6 numaroŭ u 1862-1863 hh).
Vierš «Niemiec» z zbornika Францішка Багушэвіча
Łacinkavy zapis biełaruskaha tekstu, jaki mnohija filolahi ličać bolš adpaviednym dla biełaruskaj movy, pastupova vyciaśniała kirylica. Adbyvałasia heta va ŭmovach Rasiejskaj imperyi j balšavickaj BSSR, dzie biełaruskaja łacinka chutka padzialiła los svaich prychilnikaŭ, jak i prychilnikaŭ niezaležnaha ad Rasiei isnavańnia biełaruskaj dziaržavy.
Na pačatku XX st. pisali j vydavali łacinkaj:
Hazeta „Naša Dola” (1906).
Hazeta „Naša Niva” (ad 10 listapada 1906 da 31 kastryčnika 1912 hh.) - vydavałasia kirylicaj i łacinkaj (padzahałoŭki numaroŭ u aryhinale „Wychodzić szto tydzień ruskimi i polskimi literami”).
Ciotka, zborniki vieršaŭ „Skrypka biełaruskaja” i „Chrest na svabodu”.*Ciotka, „Pieršaje čytańnie dla dzietak-biełarusaŭ” - sproba stvareńnia pačatkovaj dziciačaj čytanki pa-biełarusku.
Janka Kupała, „Huślar” (1910) - zbornik vieršaŭ.
Balasłaŭ Pačopka, „Biełaruskaja hramatyka” (1915, nadrukavanaja ŭ 1918 h.) - biełaruskaja hramatyka na padstavie łacinskaha alfabetu. Ličyłasia biełaruskimi movaznaŭcami, naprykład, Sciapanam Niekraševičam, padrychtavanaj nienavukova i z parušeńniami zakonaŭ biełaruskaj movy.
U 1920-ja hady XX st. ŭ BSSR, naprykład, na Biełaruskaj Akademičnaj kanferencyi pa reformie pravapisu i azbuki (1926), vykazvalisia prapanovy razhledzieć pierachod na łacinski alfabet (naprykład, Źmicier Žyłunovič, dziela „bolšaj prahresiŭnaści biełaruskaj hramatyki”).
U 1920-1939 hh, paśla padziełu Biełarusi (1921h.), łacinski alfabet, u źmienienaj formie, byŭ znoŭ uviedzieny ŭ biełaruski knihadruk Zachodniaj Biełarusi, pieravažna z palityčnych pryčyn (niezaležnaść ad SSSR). Branisłaŭ Taraškievič upieršyniu ŭvioŭ mierkavany výkład biełaruskaha łacinskaha alfabetu i kolki źviazanych hramatyčnych praviłaŭ u 5-je (nieaficyjnaje) vydańnie svajoj hramatyki (Vilnia, 1929). → Krynica
«Staraja» litoŭska-polskaja łacinka
Jak čytać łacinkaj pa-biełarusku?
Лац - Кір
Aa - Аа
Bb - Бб
Cc - Цц
Ćć - Ць ць
Cz cz - Чч
Dd - Дд
Ee - Ээ
Ff - Фф
Gg - Ґґ (цьвёрдае)
Hh - Гг (беларускае)
Ii - Іі
Jj - Йй
Kk - Кк
Ll - Ль ль
Łł - Лл
Mm - Мм
Nn - Нн
Ńń - Нь нь
Oo - Оо
Pp - Пп
Rr - Рр
Ss - Сс
Śś - Сь сь
Sz sz - Шш
Tt - Тт
Uu - Уу
Ŭŭ - Ўў
Ww - Вв
Yy - Ыы
Zz - Зз
Źź - Зь зь
Żż - Жж
Je/ie - Ее
Jo/io - Ёё
Ja/ia - Яя
Ju/iu - Юю
Ji - Йі
Le le - Ле ле
Lo lo - Лё лё
La la - Ля ля
Lu lu - Лю лю
Biełaruski łacinski alfabet pavodle hramatyki Branisłava Taraškieviča, (1929 h.)
Aa Bb Cc Ćć Čč Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Łł Mm Nn Ńń Oo Pp Rr Ss Śś Šš Tt Uu Ŭŭ Ww Yy Zz Žž Źź
Aktyŭnym prapahandystam karystańnia biełaruskim łacinskim ałfavitam byŭ viadomy movaznaviec Jan Stankievič. Mienavita jahonyja prapanovy (kala 1937-1941 hodu) nadali biełaruskamu łacinskamu ałfabetu jahony sučasny vyhlad. U 1962 hodzie, Jan Stankievič prapanavaŭ całkam inšy paradak biełaruskaha łacinskaha alfabetu.
Biełaruski łacinski alfabet pavodle Jana Stankieviča, (1962 h.)
Oo Aa Ee Bb Cc Ćć Čč Dd Ff Gg Hh Chch Ii Jj Kk Ll Łł Mm Nn Ńń Pp Rr Śś Šš Tt Vv Uu Ŭŭ Dzdz Dźdź Dždž Zz Źź Žž
Sučasnaść
Biełaruskaja łacinka vykarystoŭvałasia ŭ šmatlikich publikacyjach na akupavanych niamieckimi vojskami ziemlach Biełarusi (1941-1944 hady), i ŭ Prazie, biełaruskaju dyjasparaj (1920-ja - kala 1945 hh.) Paśla Druhoj usiaśvietnaj vajny biełaruskaja mova ŭ łacinskim zapisie vykarystoŭvałasia biełaruskaj dyjasparaj u niesavieckaj Eŭropie i ŭ Amerycy.
Sučasny varyjant biełaruskaj łacinki ŭ mietro
©Časłaŭ List
Nazad → Biełaruskaja mova Biełaruś