Багач
З нагоды надыходзячага свята паведамленне пра тое, як яно святкавалася раней.
Багач - свята, прымеркаванае да дня восеньскага раўнадзенства. Дзень святкавання ў розных мясцовасцях мог быць рухомым, аднак адзначаўся пераважна 21 верасня (па н.ст.). Таксама магла адрознівацца і назва свята. Тыпалагічна блізкім з’яўляецца свята “Навіна” (паўночна-заходняя Беларусь). У некаторых мясцовасцях святкаванне дня Івана Галавсека ("Ян Сценцель”, “Сценьцеян”) 11 верасня (па н.ст.) утрымлівала агульныя элементы з “Багачом”, што не дзіўна, улічваючы каляндарную блізкасць святаў.
Звесткі пра свята ў беларускіх этнаграфічных крыніцах:
1) В Игуменском уезде (также празднуется в Волковыском уезде) “Богачом” называют Рождество Богородицы (8-го сентября); последнее название почти не известно народу (В других местностях Белоруссии этот праздник зовется Малая Прачистая, в отличие от Успения - Большой Прачистой)…Отсюда понятно, почему народ называет “богачом” праздник, совпадающий со временем окончательной уборки хлеба и хозяйственного обилия…Хотя “богачем” называют собственно Рождество Богородицы, но празднование “богача” справляют не только в этот день, а и в другие праздники, близкие к осеннему равноденствию. Если, например, в деревне есть церковь или часовенька в память святого, празднуемого в это время, то и празднование “богача” приноровливается к этому дню. Главную роль в обряде этого празднества играет “богач” или “богатце”.Это “лубка” ржи со вставленной в неё восковой свечой. “Богач” стоит в течение целого года в доме очередного хозяина, в почетном углу, под иконами. В этот день свеча зажигается. Приглашается священник для служения молебствия, которое и служится прежде всего в том доме, где стоит “богач”. Потом хозяин, вслед за священником несёт “богач” в следующий двор, где их встречают хозяева. Для встречи ставят на дворе стол, покрытый белой скатертью и установленный “лубками” ржи, пшеницы, ячменя или другого хлеба. “Богач” ставится на столе к хлебам, и служится краткое молебствие. Священник ив се его сопровождающие приглашаются в хату для угощения, при чем “богач” ставится на покути. И так обходят по очереди все дома. Зерновой хлеб, которым встречали “богач” идет в пользу причта. На другой конец села сгоняют весь скот, и когда обойдут все дворы, то обносят “богача” вокруг скота. После этого относят его в дом к очередному хозяину, где он остается целый год. Он, по поверию, приносит в дом богатство и счастье. В некоторых местностях рожь и всок для “богача” собирается со всей деревни и подменяется только тогда, когда “богач”, по очереди, обойдет всю деревню или же когда свеча сгорит. А в других местностях рожь и свеча подменяются ежегодно очередным хозяином, при чём рожь для этого вымолачивают из первого, “зажиночного” снопа. В последнем случае подмененная “богачовая” рожь смешивается с обыкновенной и употребляется на семена. Приготовление свечи сопровождается общей вечерей всех участников и особыми песнями, напоминающими “дожинковые”. (Багдановіч А.Я. Перажыткі старажытнага светасузірання ў беларусаў: Этнаграфічны нарыс. - Рэпрынтнае выд. 1895 г. - Мн.: Беларусь, 1995. С. 122 - 125.)
2) Свята нараджэння св. Дзевы Марыі па-мясцоваму завецца “Багачом”, бо да гэтага дня вызначаецца плён летняга ўраджаю. У гэты дзень жанчыны ходзяць натоўпам па сваіх і чужых ільнішчах, прыгаворваючы на кожным: “Няхай будзіць лён такей даўгей, сколькі мы прайшлі!”(Никифоровский Н.Я. Простонародные приметы и поверья, суеверные обряды и обычаи, легендарные сказания о лицах и местах. Витебск, 1897. С. 254).
3) Хто на Багача (Раство Маці Божай) шкадуе на вячэру зарэзаць барана, то таго барана воўк яму парве (Federowski M. Lud białoruski na Rusi Litewskiej. T. 1. Wiara, wierzenia i przesądy z okolic Wołkowyska, Słonima, Lidy i Sokółki. Kraków, 1897. S. 350).
4) “Багач - бярыся за рагач (саху), ідзі пад авёс араць”, “Прыйшоў Багач - кідай рагач, бяры сявеньку, сей памаленьку”, “Да Багача баба рабача, па Багачы - хоць за плот валачы”(Валодзіна Т., Васілевіч У. Багач // Беларуская міфалогія: Энцыклапед. Слоўн. Мн., 2006. С. 38).
5) Навіна - архаічнае свята ўраджаю ў паўночна-заходніх раёнах Беларусі, што адбывалася восенню, у верасні, блізка да восеньскага раўнадзення, перад святам Багач (Багатуха)…На пачатку ХХ ст., на Навіну з’язджалася радня, мусіць, нейкім чынам папярэдне дамаўляліся, да каго ехаць. Асноўная абрадавая дзея, як і на Дзяды, палягала ў багатым пачастунку, патрэбна было зварыць, прыгатаваць стравы з усяго, што вырасла за лета. Як перад кожным гадавым святам праводзілася ачышчэнне ўсяго, забівалася ахвяраваная Навіне жывёла - баран, вяпрук, цялё. Жывёліну ахвяравалі звычайна малую, якую-небудзь драбнейшую, горшую за астатніх. Лічылася, што ахвяраваная Навіне вельмі хутка расце, папраўляецца. Калі ж бы гаспадар захацеў удалую жывёліну захаваць, замяніць іншай, няўхільна наступіць кара - жывёліна падзе. Нездарма пра чалавека, што ўмее трымаць слова, прымаўка кажа: “У яго дакляраванае, што ахвяраванае”, г. зн. Абавязкова будзе выканана. Такое ўшанаванне Навіны, казалі, спрыяе здароўю людзей. Навіной называлі не толькі свята, але і ўсё новае, што вырасла сёлета, што каштуеш першы раз: ягада, садавіна, гародніна і інш. Каштуючы навіну, патрэбна было папярэдне вымавіць формулу-замову: “Навіна ў рот // Здароўе ў жывот - // Мядзведжа сіла, // Заячы паварот (Мядзельскі р-н)” (Салавей Л. Навіна // Беларуская міфалогія: Энцыклапед. Слоўн. Мн., 2006. С. 337 - 338.).
6) Сценьцеян. - Дык помню на, гэта самае, чакай жа…празьнік…быў празьнік ішчэ. Што помню, што мама стол выносіла на двор, і на стале букет красівых цветоў стаёў, і ікона стаяла гэтым палаценцам абкрытая да зямлі. І тут ходнічак пасланы. І бацюшка на кажды двор…Сценьцеян, во, дай Божа добрую памяць, Сценьцеян быў. Гэта хадзіў бацюшка па вёсцах. Каждую хатку, у каждай гэта, гэта каждага на дварэ ўсё было прыбрана: ікона, і ўсё, гэта дык помню. Тады помню, што тата насіў зярно. Грошай жаш тады не было. А зярном, жыта помню насіў. Усе насілі гэтак зярном плату гэтую бацюшку гэтаму. І пасоломшчыкі, і бацюшка, гэты меншы такія граматныя, а гэта ўжо вышшай граматы. Пасаломшчык і з йім хадзіў. І свянцалі гэтак, і ўсё, і будынкі, і гэта вот. Гэта помню, што надта ж цвятоў было многа на стале, і харашо надта была прабрана стол гэты, і бацюшка маліўся моцна.
- А які дзень гэта быў?
- Хто ж яго…Дзе ж я калі помню? Увосені, пад осень. Пад осень помню гэта. Да. А гэна Сценьцеян, гэна я не помню. Гэна помню, што пад осень неяк быў фэст.
- А на стале акрамя цвятоў і іконы што было яшчэ?
- Я што хачу - кладу. Хлеба, солі, вадзічкі. Усё бацюшка пасвянцае, я і гэну соль ядзім свянцоную, хлябок рэжам ядзім і вадзічку вып’ем. Во так вот.
(Запісана ў 2009 г. Скварчэўскім Дз. і Дзермантам А. ад Грыгаровіч Веры Сямёнаўны, 1932 г.н. у в. Ратынцы Валожынскага р-на)
Багач - свята, прымеркаванае да дня восеньскага раўнадзенства. Дзень святкавання ў розных мясцовасцях мог быць рухомым, аднак адзначаўся пераважна 21 верасня (па н.ст.). Таксама магла адрознівацца і назва свята. Тыпалагічна блізкім з’яўляецца свята “Навіна” (паўночна-заходняя Беларусь). У некаторых мясцовасцях святкаванне дня Івана Галавсека ("Ян Сценцель”, “Сценьцеян”) 11 верасня (па н.ст.) утрымлівала агульныя элементы з “Багачом”, што не дзіўна, улічваючы каляндарную блізкасць святаў.
Звесткі пра свята ў беларускіх этнаграфічных крыніцах:
1) В Игуменском уезде (также празднуется в Волковыском уезде) “Богачом” называют Рождество Богородицы (8-го сентября); последнее название почти не известно народу (В других местностях Белоруссии этот праздник зовется Малая Прачистая, в отличие от Успения - Большой Прачистой)…Отсюда понятно, почему народ называет “богачом” праздник, совпадающий со временем окончательной уборки хлеба и хозяйственного обилия…Хотя “богачем” называют собственно Рождество Богородицы, но празднование “богача” справляют не только в этот день, а и в другие праздники, близкие к осеннему равноденствию. Если, например, в деревне есть церковь или часовенька в память святого, празднуемого в это время, то и празднование “богача” приноровливается к этому дню. Главную роль в обряде этого празднества играет “богач” или “богатце”.Это “лубка” ржи со вставленной в неё восковой свечой. “Богач” стоит в течение целого года в доме очередного хозяина, в почетном углу, под иконами. В этот день свеча зажигается. Приглашается священник для служения молебствия, которое и служится прежде всего в том доме, где стоит “богач”. Потом хозяин, вслед за священником несёт “богач” в следующий двор, где их встречают хозяева. Для встречи ставят на дворе стол, покрытый белой скатертью и установленный “лубками” ржи, пшеницы, ячменя или другого хлеба. “Богач” ставится на столе к хлебам, и служится краткое молебствие. Священник ив се его сопровождающие приглашаются в хату для угощения, при чем “богач” ставится на покути. И так обходят по очереди все дома. Зерновой хлеб, которым встречали “богач” идет в пользу причта. На другой конец села сгоняют весь скот, и когда обойдут все дворы, то обносят “богача” вокруг скота. После этого относят его в дом к очередному хозяину, где он остается целый год. Он, по поверию, приносит в дом богатство и счастье. В некоторых местностях рожь и всок для “богача” собирается со всей деревни и подменяется только тогда, когда “богач”, по очереди, обойдет всю деревню или же когда свеча сгорит. А в других местностях рожь и свеча подменяются ежегодно очередным хозяином, при чём рожь для этого вымолачивают из первого, “зажиночного” снопа. В последнем случае подмененная “богачовая” рожь смешивается с обыкновенной и употребляется на семена. Приготовление свечи сопровождается общей вечерей всех участников и особыми песнями, напоминающими “дожинковые”. (Багдановіч А.Я. Перажыткі старажытнага светасузірання ў беларусаў: Этнаграфічны нарыс. - Рэпрынтнае выд. 1895 г. - Мн.: Беларусь, 1995. С. 122 - 125.)
2) Свята нараджэння св. Дзевы Марыі па-мясцоваму завецца “Багачом”, бо да гэтага дня вызначаецца плён летняга ўраджаю. У гэты дзень жанчыны ходзяць натоўпам па сваіх і чужых ільнішчах, прыгаворваючы на кожным: “Няхай будзіць лён такей даўгей, сколькі мы прайшлі!”(Никифоровский Н.Я. Простонародные приметы и поверья, суеверные обряды и обычаи, легендарные сказания о лицах и местах. Витебск, 1897. С. 254).
3) Хто на Багача (Раство Маці Божай) шкадуе на вячэру зарэзаць барана, то таго барана воўк яму парве (Federowski M. Lud białoruski na Rusi Litewskiej. T. 1. Wiara, wierzenia i przesądy z okolic Wołkowyska, Słonima, Lidy i Sokółki. Kraków, 1897. S. 350).
4) “Багач - бярыся за рагач (саху), ідзі пад авёс араць”, “Прыйшоў Багач - кідай рагач, бяры сявеньку, сей памаленьку”, “Да Багача баба рабача, па Багачы - хоць за плот валачы”(Валодзіна Т., Васілевіч У. Багач // Беларуская міфалогія: Энцыклапед. Слоўн. Мн., 2006. С. 38).
5) Навіна - архаічнае свята ўраджаю ў паўночна-заходніх раёнах Беларусі, што адбывалася восенню, у верасні, блізка да восеньскага раўнадзення, перад святам Багач (Багатуха)…На пачатку ХХ ст., на Навіну з’язджалася радня, мусіць, нейкім чынам папярэдне дамаўляліся, да каго ехаць. Асноўная абрадавая дзея, як і на Дзяды, палягала ў багатым пачастунку, патрэбна было зварыць, прыгатаваць стравы з усяго, што вырасла за лета. Як перад кожным гадавым святам праводзілася ачышчэнне ўсяго, забівалася ахвяраваная Навіне жывёла - баран, вяпрук, цялё. Жывёліну ахвяравалі звычайна малую, якую-небудзь драбнейшую, горшую за астатніх. Лічылася, што ахвяраваная Навіне вельмі хутка расце, папраўляецца. Калі ж бы гаспадар захацеў удалую жывёліну захаваць, замяніць іншай, няўхільна наступіць кара - жывёліна падзе. Нездарма пра чалавека, што ўмее трымаць слова, прымаўка кажа: “У яго дакляраванае, што ахвяраванае”, г. зн. Абавязкова будзе выканана. Такое ўшанаванне Навіны, казалі, спрыяе здароўю людзей. Навіной называлі не толькі свята, але і ўсё новае, што вырасла сёлета, што каштуеш першы раз: ягада, садавіна, гародніна і інш. Каштуючы навіну, патрэбна было папярэдне вымавіць формулу-замову: “Навіна ў рот // Здароўе ў жывот - // Мядзведжа сіла, // Заячы паварот (Мядзельскі р-н)” (Салавей Л. Навіна // Беларуская міфалогія: Энцыклапед. Слоўн. Мн., 2006. С. 337 - 338.).
6) Сценьцеян. - Дык помню на, гэта самае, чакай жа…празьнік…быў празьнік ішчэ. Што помню, што мама стол выносіла на двор, і на стале букет красівых цветоў стаёў, і ікона стаяла гэтым палаценцам абкрытая да зямлі. І тут ходнічак пасланы. І бацюшка на кажды двор…Сценьцеян, во, дай Божа добрую памяць, Сценьцеян быў. Гэта хадзіў бацюшка па вёсцах. Каждую хатку, у каждай гэта, гэта каждага на дварэ ўсё было прыбрана: ікона, і ўсё, гэта дык помню. Тады помню, што тата насіў зярно. Грошай жаш тады не было. А зярном, жыта помню насіў. Усе насілі гэтак зярном плату гэтую бацюшку гэтаму. І пасоломшчыкі, і бацюшка, гэты меншы такія граматныя, а гэта ўжо вышшай граматы. Пасаломшчык і з йім хадзіў. І свянцалі гэтак, і ўсё, і будынкі, і гэта вот. Гэта помню, што надта ж цвятоў было многа на стале, і харашо надта была прабрана стол гэты, і бацюшка маліўся моцна.
- А які дзень гэта быў?
- Хто ж яго…Дзе ж я калі помню? Увосені, пад осень. Пад осень помню гэта. Да. А гэна Сценьцеян, гэна я не помню. Гэна помню, што пад осень неяк быў фэст.
- А на стале акрамя цвятоў і іконы што было яшчэ?
- Я што хачу - кладу. Хлеба, солі, вадзічкі. Усё бацюшка пасвянцае, я і гэну соль ядзім свянцоную, хлябок рэжам ядзім і вадзічку вып’ем. Во так вот.
(Запісана ў 2009 г. Скварчэўскім Дз. і Дзермантам А. ад Грыгаровіч Веры Сямёнаўны, 1932 г.н. у в. Ратынцы Валожынскага р-на)