Пра тое, як Iмперыя ламала Літву і Беларусь за сто гадоў да Сталіна.
(А мы цяпер яшчэ чымусьці здзіўляемся ......)
Эпіграф:
«Потым, паводле старажытнага шляхецкага звычаю, молатам быў раструшчаны аб надмагільны камень радавы герб. Род застаўся без нашчадку... »
Уладзімір Караткевіч ("Дзікае паляванне караля Стаху")
Гэты матэрыял заснаван на асобныя нататкі літоўскага геральдыста Выргiна Мiсцюна, пакінутых ім на рускай форуме, які ... цытаваць непрыстойна. Але інфармацыя цікава. Я толькі троху падрэдагаваў.
У Рэчы Паспалітай і, у прыватнасці, у Вялікім Княстве Літоўскім (куды ўваходзіла і сённяшняя Беларусь) шляхта складала ад 2% да 11% насельніцтва ў розных павятах, прычым большасць сем'яў з такім самым прозвішчам з'яўляліся нашчадкамі сялян ці мяшчан. І тым не менш, гэтыя людзі складалі аснову нацыі. Так бы мовіць, яе эліту.
Пасля паўстанняў 1830-31 і 1863 гг., А таксама адмены Літоўскіх Статутаў, якія дзейнічалі да Полацка, Віцебска і нават Смаленска (уключна), у былым Вялікім Княстве Літоўскім пачалося масавае пазбаўленне дваранства. А асабліва вялікая колькасць шляхты згубііла дваранства ў саракавых і пяцідзесятых гадах XIX стагоддзя: адны не змаглі даказаць паходжанне дакументамі, іншыя (у асноўным аднадворцы) проста не адолелі дваранскі ўзровень падаткаў і былі вымушаны перапісацца ў вольных сялянаў. Нямала з іх проста згалелі й разышліся па свеце ў пошуках лепшай долі.
Мапа 1: Літва ў складзе Рэчы Паспалітай.
Да таго ж пасля 1833 каталіцкую шляхту пачалі душыць падаткамі, ад якіх праваслаўныя дваранства было вызвалена з часоў Пятра I.
Называлі гэта адкрыта - кантрыбуцыяй, і таму яна не выклikaла асаблівага абурэння. Толькі енкі. Ну, заваявалі, і зразумела, што кантрыбуцыя, а то ўсё "добраахвотнае ўз'яднанне", "Найвышэйшы клопат пра аднаўленне спакою і згоды" ды іншыя здзекі, ад якіх толькі зубны скрыгат здзекаў! І дарэчы, ніякі закон для прызначэння кантрыбуцыі не патрабаваўся - гэта было ў кампетэнцыі генерал-губярнатара.
Таксама, любы шляхціц, якi не даказаў дваранства, быў абавязаны прадаць маёнтак. А на працэдуру зацвярджэння ў Польшчы і заходніх губернях (Літве) былі знарок завышаныя кошты - не кожны дробны шляхціц мог сабе гэта дазволіць, нават без уліку хабару - а куды ж без яго?
І сітуацыю з зямельнымі архіўнымі кнігамі ў былой Рэчы Паспалітай, спадзяюся, уяўляеце - войны, пажары ... Калі нават перавозячы канфіскаваную бібліятэку Залуских з Варшавы ў Санкт-Пецярбург з рускім вайсковым канвоем, з 400 тысяч тамоў здолелі давезці толькі 260 тысяч (абакралі сам імперскае ўрад!) - дык мясцовыя архівы ішлі наўпрост чыноўнікам на водкуп.
Для больш буйных шляхціцаў рушылі ўслед іншыя меры - напрыклад, забарона прадаваць зямлю наўпрост іншаму каталіку, а толькі ў казённы зямельны фонд, з якога яе прадавалі выключна праваслаўным памешчыкам. І, вядома, прамая канфіскацыя. Маёнтка пакараных на смерць і сасланых.
А ў некаторых месцах праводзілася своеасаблівая дэцымацыя - пасля расправы з вядомымі паўстанцамі, на кожнага дзясятага шляхціца без разбiральнiцтваў афармляліся ўдзел у паўстанні і ссылка. Маёнтка ж - як належыць, у казну.
Усё гэта, зразумела, не ідзе ў параўнанне са сталінскімі майстэрствамі. Але ў адносна культурным XIX стагоддзі - ўражвала.
Мапа 2: Літоўскія (літоўскія і беларускія) землі ў складзе Расійскай імперыі.