Інтэрвію Алесю Кудрыцкаму
Пасьля перапынку зноў даў некалькі інтэрвію. Адно зь іх, вялікае, Алесю Кудрыцкаму.
Вось тут яно па-ангельску:
http://democraticbelarus.eu/node/6966
Па-беларуску гутарка выглядала прыкладна так:
· Што ты можаш сказаць пра Нямеччыну і немцаў - што гэта за краіна, што за людзі? Што за горад - Гамбург?
Нямеччына насамрэч вельмі розная. Цікава бачыць, як гэта ўсё цудоўна спалучаецца ў межах адной краіны: вятры і дзюны выспы Зюльт і казачны Шварцвальд, касмапалітычны Бэрлін і самавітая Баварыя, прырэйнскія вінаграднікі і авечкі Шлезьвіга, вузкія брукаванкі маленькага Гёрліца і гмахі Франкфурта-на-Майне… Не забудзем яшчэ разнастайнасьць нямецкіх дыялектаў, не забудзем фрызаў ды лужычанаў. І над усім гэтым няспынна круцяцца, адлічваючы час, ветракі генэратараў. Пра сваё ўспрыманьне Нямеччыны - яшчэ сьвежае, яшчэ не пабляклае, я напісаў у рамане “Сарока на шыбеніцы”. Я разумею, што маю ідэалістычны погляд на гэтую краіну, але далібог: мяне зусім не цікавяць тутэйшыя палітычныя жарсьці, узровень беспрацоўя, удзел у НАТА і дзейнасьць транснацыянальных карпарацыяў, мне больш падабаецца глядзець на Нямеччыну з пункту погляду эстэтыкі.
Гамбург дык наогул, як мне здаецца, займае ў Нямеччыне цалкам асобнае месца. Яму больш за тысячу гадоў - і, жывучы тут, у гэта верыш - а ёсьць жа такія гарады-раўналеткі Гамбургу, уся радаслоўная якіх -- адно ў музэях. Горад дужа пацярпеў падчас вялікага пажару ў 19 стагодзьдзі, а яшчэ мацней - падчас другой сусьветнай вайны: ажыцьцяўляючы сваю апэрацыю “Гамора”, хаўрусьнікі бамбавалі яго так, што тут, на гэтых вуліцах, аднойчы праляцеў сапраўдны вогненны сьмерч (вельмі рэдкая зьява), выпальваючы дамы знутры і зьнішчаючы ўсё жывое. Але горад ацалеў, ачуняў і здолеў ня толькі вярнуць былую веліч, але і зноў прымаць гасьцей, стаць брамаю ў сьвет для перасяленцаў, якой ён быў апошнія некалькі стагодзьдзяў. Так што неафіцыйны, пірацкі сымбаль мясцовага культавага футбольнага клюбу “Санкт-Паўлі”, чэрап з касьцямі (які, як вядома, са старажытнасьці ўвасабляе сабой неўміручасьць духу) цалкам можа быць і неафіцыйным сымбалем Гамбургу, гэта мае свой гістарычны сэнс.
Тут штосэкунды адчуваеш блізкасьць халоднага мора (хаця на самой справе да яго сто кілямэтраў), і гэта напаўняе яго жыхароў нейкім вельмі своесаблівым, такім сабе марацкім пачуцьцём уласнае годнасьці, гамбуржцы - стрыманы і даволі рамантычны народ. Тут паўгоду ідзе дождж, што і спараджае, напэўна, тую асаблівую гамбургскую тугу, аналягаў якой я ня ведаю. Дзякуючы сваёй архітэктуры горад мае вельмі пазнавальныя абрысы; тут шмат месцаў, якія я палюбіў, напэўна, на ўсё астатняе жыцьцё: горад старых складоў Шпайхерштат, вячэрні Рэпэрбан, Тойфэльбрук на Эльбе, кварталы Шанцэнфіртэль, Карафіртэль, Грындэль, у якіх збольшага і праходзіць нашае жыцьцё.
Разважаючы пра тое, якія яны, немцы, або шукаючы унівэрсальныя характарыстыкі для гамбуржцаў, мы не павінны забывацца на тое, што гэта ўсё даволі бессэнсоўныя абагульненьні. Немцы - яны вельмі розныя, як і беларусы. Я ніколі ня верыў і не паверу ў мэнталітэт і ўсялякія падобныя рэчы. Варта пачаць абагульняць - і заўтра ж абавязкова здарыцца што-небудзь, што зруйнуе ўсю пабудаваную табой сыстэму. Перад ад’ездам сюды ў мяне было мала стэрэатыпаў наконт Нямеччыны і немцаў, цяпер жа і апошнія з гэтых забабонаў ляснулі. Ну, можа нешта і было праўдай: скажам, славутая нямецкая замкнёнасьць, але яна мне нашмат мілейшая за славянскую адкрытасьць, калі людзі гатовыя ў любы момант разнасьцежыць перад чужым чалавекам душу дзе б тое ні было, у грамадзкай прыбіральні ці вагоне мэтро, і чакаюць ад ахвяры таго самага. Па-мойму, гэта брыдка. Я чалавек замкнёны, не люблю нікому спавядацца, лезьці да іншых са сваімі праблемамі і чакаю, што і да мяне незнаёмыя людзі ня будуць прыставаць зь нецікавымі гісторыямі сваіх кепска выдуманых жыцьцяў. Стасункі цалкам мажліва будаваць па-іншаму: ненавязьліва, з узаемнай павагай, захоўваючы дыстанцыю. Бо найважнейшае ў стасунках паміж людзьмі - павага да індывідуальнай прасторы. У Беларусі яе бракуе.
· Раскажы таксама пра тваю сям’ю. Наколькі лёгка ім даецца жыцьцё ў Нямеччыне?
Маю жонку завуць Ксенія, мы ажаніліся ў 2001-м. Яна пачынала як паэтка, цяпер перакладае з італьянскай мовы - занятая “Цэнтурыяй” зусім невядомага ў нас Джорджа Манганэлі. Спадзяюся, у наступным годзе атрымаецца выдаць яго прозу па-беларуску. Маёй дачцэ Ульяне ў верасьні споўніцца пяць гадоў, яна нарадзілася ў Менску, але паводле выхаваньня і сьветапогляду сапраўдная гамбуржка. Яна размаўляе па-беларуску і па-нямецку. Першы час тут ёй было цяжкавата, але яна ў рэшце рэшт адаптавалася, ходзіць у звычайны нямецкі садок і пачуваецца тут відавочна лепш за сваіх бацькоў-авантурыстаў. Мы ж прыехалі сюды з зусім іншага сьвету, можна сказаць, з іншай плянэты, ужо сфармаванымі асобамі, таму часам бываюць невялікія праблемы. Але гэта нязначныя праблемы, зь іх часьцей за ўсё лепш проста пасьмяяцца.
· Як выглядае твой працоўны дзень? (наколькі я разумею, менавіта літаратура - твой асноўны занятак ды праца). Што табе трэба для таго, каб пісаць? Ціхі пакой, шпацыр, услончык недзе на Эльбе, столік у кнайпе? Ты пішаш асадкай, ці друкуеш на кампутары?
Для таго, каб пісаць, мне патрэбная адзінота. Адзінота і цішыня. Праўда, часам я пішу пад музыку: напрыклад, некаторыя главы “Праклятых гасьцей сталіцы” пісаліся пад “Карцінкі з выстаўкі” Мусаргскага, а асобныя старонкі “Сарокі на шыбеніцы”-пад Брамса і опэры Шастаковіча. Таму я зазвычай працую ў сваім кабінэце. Я наогул вельмі люблю адзіноту, мне ніколі не бывае сумна сам-насам з сабой. А вось абдумваць будучы твор я магу дзе заўгодна: у мэтро, у ІСЕ, у кнайпе і на шпацыры.
У Гамбургу да адзіноты і цішыні дадаліся яшчэ люлькі. У мяне іх пакуль сем штук і я падумваю пра тое, каб даць ім нарэшце імёны.
Асадкай я напісаў усе свае вершы і апавяданьні дзевяностых гадоў. Потым займеў такую сабе “выканкамаўскую” пішучую машынку, на ёй напісаная мая першая кніга, “Практычны дапаможнік па руйнаваньні гарадоў”. Усе свае далейшыя тэксты я пісаў, друкуючы іх на кампутары. У Нямеччыне прыдбаў невялікі, танны ноўтбук “Самсунг”. Вельмі зручна.
Нейкага пэўнага распарадку працы ў мяне няма. Усё больш часу адымаюць інтэрвію і пошта, і гэта мяне трошкі палохае. Што да творчасьці, то я магу некалькі дзён наогул не пісаць, адно абдумваць узьніклыя ідэі. Яшчэ некалькі дзён сыходзіць на барацьбу з сумненьнямі і лянотай. Затое потым мяне ўжо не спыніць, я цалкам забываюся на так званую рэальнасьць.
· Калі ласка, распавядзі, як ты апынуўся ў Нямеччыне (і чаму менавіта ў Нямеччыне), і як ты там цяпер жывеш.
Ведаеш, адна з маіх улюбёных казак братоў Грым - “Брэмэнскія музыкі”. Гэта насамрэч казка пра творчую эміграцыю. Уяві сабе: аднаму кату (назавем яго Цынцынат) абрыдла лавіць мышэй у гаспадарскім доме, бо насамрэч ён музыка. Але гаспадарам не патрэбныя музыкі. І аднойчы кот Цынцынат проста кідае ўсё і выпраўляецца ў падарожжа. Бо музыкам ён можа быць толькі ў вольным Брэмэне. Сярод істотаў, падобных да яго.
2006 год стаў для мяне годам Вялікіх Геаграфічных Адкрыцьцяў. Я выступаў на літаратурных фэстывалях і сэмінарах у розных эўрапейскіх краінах. Мае апавяданьні пачалі друкаваць за мяжой. Месяц я пражыў на літаратурнай стыпэндыі ў аўстрыйскім Грацы. Зьявіліся людзі па-за межамі Беларусі, якія высока ацанілі маю творчасьць. У той жа час атмасфэра ў Беларусі стала зусім задушлівай. Я, з маёй надзвычай тонкай скурай, адчуваў гэта амаль на фізычным узроўні. Кожны пражыты дзень успрымаўся як параза. Умоваў для працы не было. Да таго ж вакол мяне раптам пачалі адбывацца розныя дзіўныя рэчы, я маю на ўвазе размовы, недвухсэнсоўныя намёкі, папярэджаньні ад незнаёмых. Людзі былі апанаваныя страхам, падазронасьцю, роспаччу. А вакол цьвіла лукашэнкаўская РБ, сьвяткавала чарговую перамогу. Я добра памятаю гэтае паскуднае адчуваньне ўласнага бясьсільля. Напэўна, ёсьць людзі, якія могуць гэта трываць, сьцяўшы зубы, усю гэтую прапагандысцкую гістэрыю, усе гэтыя шэсьці з уяўнымі паходнямі і піянэрскую вівісэкцыю - аднак я да іх не належу. Я пачуваўся, як чалавек, якога прадалі ў пажыцьцёвае рабства. Напрыканцы 2006 года сябры ў Нямеччыне і Аўстрыі прапанавалі мне дапамогу. На пачатку 2007-га я з жонкай і дачкой выправіўся ў добраахвотнае выгнаньне ў Гамбург. Хто хоча, можа называць гэта ўцёкамі - я ня супраць такога вызначэньня. Пасьля ад’езду я займеў яшчэ больш праблемаў на радзіме і нажыў яшчэ больш ворагаў - што ж, гэта нармальна для пісьменьніка, так і мусіць быць.
Чаму Нямеччына? Я маю да нямецкамоўных краін даўнюю сымпатыю. Такія рэчы, мне здаецца, так проста не патлумачыш: чаму аднаго цягне да Ірляндыі, а другога да Афрыкі, а трэцяга ў беларускія вышываныя нацыяналісты… Заўжды цікавіўся нямецкай культурай, літаратурай, гісторыяй, мовай. Я, вядома ж, маю на ўвазе ня толькі ФРН, а ўсю нямецкамоўную прастору. Яшчэ да пераезду ў Нямеччыну я ведаў асабіста некаторых нямецкіх літаратараў, перакладаў на беларускую вершы нямецкіх паэтаў, у тым ліку Карла Магнуса Энцэнсбэргера, для розных анталёгій, супрацоўнічаў з Інтытутам Гётэ, пераклаў і апублікаваў адно малавядомае апавяданьне Кафкі.
З тае пары, як я пачаў пісаць прозу, я штодня сур’ёзна і шмат працую. І адначасова змагаюся за сваё права ставіцца да ўласнага пісьменьніцтва як да працы, а ня як да хобі - як гэта прынята ў Беларусі. За права пісьменьніка, у якога ёсьць чытачы, быць пісьменьнікам і нікім больш. Багам надакучыла мая ўпартасьць і яны зьлітаваліся, але ж наастачу пакпілі зь мяне. З 2007 года я жыву зь сям’ёй у Гамбургу як беларускі пісьменьнік у экзылі. Часам друкуюся ў розных часопісах і анталёгіях. Адно выдавецтва плянуе неўзабаве выдаць маю “Сароку на шыбеніцы”. Атрымліваю невялікія стыпэндыі ад розных арганізацый, а таксама ганарары за свае публікацыі і выступы. Цяпер я магу цалкам аддаваць сябе літаратуры. Гэта - адна з галоўных ўмоваў існаваньня пісьменьніка. Ежджу цягнікамі ІСЕ. Думаю. Перакладаю патрохі нямецкую літаратуру. Знаёмлю немцаў зь Беларусьсю і беларускай мовай - шмат хто тут нават не падазрае пра існаваньне такой краіны і такой мовы, немцы больш ведаюць пра Кітай, чым пра Беларусь. Упарта змагаюся з прыніжальным словам “Вайсруслянд”. І -- пішу свае кнігі. Гэта насамрэч адзінае, што мне трэба: магчымасьць спакойна пісаць. Палітыка мяне ніколі не цікавіла, але тое, што адбываецца ў Беларусі, даўно выйшла па-за межы палітычнае барацьбы, размова ідзе пра нейкія агульначалавечыя каштоўнасьці, на якія РБ плюе з вышыні сваіх турэмных вежаў.
Мы тут чужыя, але хіба мы былі сваімі ў Беларусі? Адчужанасьць - цудоўны стан для творчага чалавека. Я стаўлюся да свайго выгнаньня як да ўзнагароды.
· У якім горадзе ты адчуваеш сябе найбольш камфортна?
На сьвеце ёсьць пакуль тры гарады, якія я ведаю досыць добра, знаходжаньне ў якіх здольнае мяне ўзрушыць. Гэта Менск, Грац, Гамбург. Менск - мой родны горад, яму ўласьцівае дзіўная, вусьцішная, нейкая хваравітая чароўнасьць. Чалавек, які нарадзіўся і жыў у Менску - заўжды трошкі кафкіянец. Я з асалодай прачытаў кнігу Клінава пра Менск. Такога пачварнага спалучэньня неспалучальных рэчаў, як у Менску, я ня бачыў нідзе. Менск зьмяняе звыклыя ўяўленьні пра гармонію. Я люблю Менск і мне як менчуку балюча бачыць, як да яго ставяцца розныя прыхадні зь недалёкага ўсходу - як да ўласнага лецішча (а мясцовыя лёкаі ім прыслужваюць).
У Грацы я пражыў адзін з самых шчасьлівых месяцаў свайго жыцьця, там, над ягонымі дахамі, на гары Шлёсбэрг, я адкрыў для сябе Эўропу, Грац - як першае каханьне. Ну, і нарэшце, Гамбург, які даў мне прытулак, у якім я напісаў сваю пакуль што найважнейшую для сябе кнігу. Я аб’езьдзіў яго ўздоўж і ўпоперак, прачытаў усё, што знайшоў, па гамбургскай гісторыі і цяпер магу ладзіць па ім экскурсіі для гасьцей.
· Якая яна - Беларусь з тваёй мары? Ці верыш ты, што яна калі-небудзь узьнікне?
Усё даволі проста. Як і любая мара, яна кранальна наіўная і занадта завершаная. Беларусь маёй мары - найперш беларуская. То бок гэта краіна зь ярка акрэсьленай нацыянальнай ідэнтычнасьцю. Дзяржаўная мова ў ёй адна - беларуская, грамадзянства толькі тым, хто здасьць моўны іспыт. Адпаведныя сымбалі, адпаведныя законы. Абвяшчаць сябе спадкаемцамі ВКЛ не абавязкова. Гэта эўрапейская краіна, усходняя мяжа якой зьяўляецца адначасова мяжой Эўрапейскага зьвязу. Калі казаць пра дзяржаву, пра ўнутраную палітыку, пра грамадзтва, то гэта парляманцкая рэспубліка, і найменшым злом у ёй пасьля ваганьняў прызнаны лібэралізм, пры якім досыць вольна жывецца людзям з рознымі поглядамі, у тым ліку багемным вырадкам і анархістам-індывідуалістам кшталту мяне. Краіна, дзе дзяржава ўмешваецца ў чалавечае жыцьцё толькі там, дзе безь яе ніяк. Рынак. Поўная свабода слова. Абсалютная забарона нацыстаў, камуністаў і беларускіх хрысьціянскіх дэмакратаў. Прафэсійнае войска. Паступовы пераход на лацінскі альфабэт. І так далей. Карацей, усё тое, чаго ніколі ня будзе на гэтых абшарах. Але на тое яна і мара.
Я добра памятаю пачатак дзевяностых гадоў, калі Беларусь зрабіла першы, кволы крок у накірунку ўсяго гэтага - тады нават самыя сьмелыя мары не здаваліся такімі ўжо наіўнымі. Але яна зрабіла гэты маленькі крок - і, спалохаўшыся, пабегла на злом галавы назад, да цёплага хлеву, да гаспадара - панылага, нізкалобага чалавека ў ватоўцы, які хаця й лупцуе, але ж і жэрці дае. А мары - ну іх у дупу, мары. Я лічыў і лічу, што ў пачатку дзевяностых беларусы страцілі свой найважнейшы гістарычны шанец.
· Увогуле, гэтыя гады аўтарытарызму - як яны зьмянілі краіну, беларусаў? Як яны зьмянілі цябе?
Калі казаць пра людзей старэйшага пакаленьня, то гады аўтарытарызму іх не зьмянілі - атрымаўшы новыя, спрыяльныя ўмовы для свайго разьвіцьця, працягваецца і ідзе да свайго завершаньня той працэс дэградацыі чалавека, які пачаўся яшчэ пры савецкай уладзе. Апатыя перарасла ў нейкі рэлігійны фаталізм - беларусы ня проста бязьдзейныя, яны непахісна ўпэўненыя, што ад іх у краіне нічога не залежыць, што іхная будучыня прадвызначаная дзяржавай, што яны ня ў стане нічога зьмяніць і ня здольныя ўплываць на свой лёс, яны ўпэўненыя, што гэта нармальна, што іхныя дзеці нарадзіліся і памруць рабамі - і ніхто не задумваецца пры прычыны, кожнаму хапае веры ў тое, што сам ён нуль, усё вырашаецца “наверсе”. Дзяржава сьвядома культывуе ў сваіх грамадзянах абыякавасьць, страх, падазронасьць, нянавісьць да іншадумства - усё, як у Савецкім Саюзе, але плён гэтых высілкаў дзяржавы страшнейшы, бо жалезнай заслоны ўжо няма, альтэрнатыва навідавоку, і ў той жа час большасьць беларусаў ня мае патрэбы ў якіх-кольвечы зьменах. Гэтыя пятнаццаць гадоў былі патрачаныя новай уладай на тое, каб ні ў якім выпадку ня даць разьвіцца ў краіне новаму, несавецкаму чалавеку, не-рабу. Гэта пэрыяд вялікіх экспэрымэнтаў: беларуская ўлада выпрабоўвае межы чалавечай пакорлівасьці, прыдумляе для сваіх рабоў усё новыя й новыя прыніжэньні - і з задавальненьнем канстатуе, што можна працягваць далей, экспэрымэнтатарам нічога не пагражае.
Часам я з сумам уяўляю сабе такі сумнеўны сюжэт: Вечны Партызан, можа, антысаветчык, а можа, проста калгасьнік, барадаты, падпярэзаны патранташам дзядзька сыйшоў пасьля вайны ў лес, больш чым паўстагодзьдзя хаваўся ў той пушчы і вось старэнькім ужо дзядком выйшаў нарэшце да людзей. Так, ён пабачыць розныя неверагодныя тэхнічныя вынаходніцтвы, зьдзівіцца, што імпэрыя распалася і заўважыць, што норавы і мараль цяперака крыху іншыя, але рэшткамі мазгоў нават ён усьвядоміць, што сутнасна жыцьцё беларусаў не памянялася, прынцып узаемадачыненьняў улады і народу застаўся такім самым, і нават сьцягі на вуліцах не палінялі.
За час кіраваньня Лукашэнкі ў краіне выгадавалася новае пакаленьне беларусаў, якое нічога апрача рэжыму ня бачыла і таму ня можа сваімі падсьлепаватымі вачанятамі разгледзець увесь жах, усю недарэчнасьць, ўсё ўбоства свайго жыцьця. Гэта сапраўдныя дзеці прэзыдэнта, ягонае вернае апірышча, пакаленьне, абсалютна пазбаўленае той натуральнай моладзевай рэвалюцыйнасьці, якая ў іншых краінах замінае злачынцам утульна сядзець у сваіх высокіх крэслах. Іх калечаць яшчэ падлеткамі, прымушаючы ўступаць у беларускі гітлерюгэнд. Гэта ў асноўнай сваёй масе юныя, але ўжо загартаваныя прыстасаванцы з наборам прымітыўных фізыялягічных патрэбаў, тоўстым слоем чырвона-зялёнага патрыятызму на пульхных шчаках і мозгам як у статуі хакеіста. Гопнік ды амонавец - вось хто маглі б, злучыўшыся ў абдымках, як найлепш сымбалізаваць беларускую моладзь.
З кінэматаграфічнай хітрасьцю зьдзяйсьняецца татальная падмена паняцьцяў: тыя, каго тут нешта хвалюе, аўтаматычна становяцца ў вачох народу фашыстамі, тыя, каго не хвалюе нічога - “настаяшчыя беларусы”. Пра гэта я таксама напісаў у “Сароцы на шыбеніцы”.
За гэты час у Беларусі пасьпела сфармавацца новая квазікультура (і квазілітаратура). Рэй у краіне зноў вядуць людзі, мастацкія густы якіх почасту не дацягваюць нават да мяшчанскіх: і вось замест культуры маем гістэрыку вакол Эўравізіі, поўную адсутнасьць кіно, культ вайны і сьмерці, вясковы саламяны нацыяналізм, графаманаў у дзяржаўных выдавецтвах. Акадэмікі ня могуць зьвязаць па-расейску два словы, не валодаюць замежнымі мовамі - ня кажучы ўжо пра беларускую. Беларусь - гэта адсутнасьць стылю, адсутнасьць густу. Усё, што мае стыль і густ, тут лічыцца небясьпечным і непатрэбным.
РБ ёсьць насамрэч ня вельмі ўдалай імітацыяй сапраўднай дзяржавы - бо грунт, на якім яна будуецца, прыдатны ў сапраўднасьці хіба для ўзьвядзеньня цырку або канцлягеру. Пад такім сьцягам яе не чакае нічога добрага.
А вось краіна Беларусь - яна сапраўды існуе, і існуе толькі дзякуючы адшчапенцам, якія, на шчасьце, ёсьць у любой генэрацыі. Гісторыя дала нам перадышку і час, каб набрацца сілаў - я маю на ўвеце канец васьмідзясятых-пачатак дзевяностых. Менавіта тады Беларусь атрымала пэўны ахоўны мэханізм, які не дае ёй зьнікнуць. І гэты мэханізм працуе безь перапынку, не спыняючыся нават у самыя змрочныя часы. Пасьля здрады Эўропы спадзявацца застаецца толькі на яго - то бок на сябе.
Як гэтыя цёмныя гады зьмянілі мяне? Яны зрабілі мяне цынічным, навучылі мяне па-сапраўднаму ненавідзець.
· Беларусы - што гэта за народ, што за людзі? Ці можна ўвогуле казаць пра нейкія іх супольныя рысы?
Я ўжо казаў, што ў мэнталітэт ня веру. Яны розныя, сярод іх хапае людзей, вартых павагі. Калі ўсё ж абагульняць, то калі ласка: большасьць сучасных беларусаў - гэта насельнікі затанулай выспы над назовам СССР, яны маўклівыя, як рыбы; як і рыбам, ім не патрэбная радзіма; як рыбы, яны з гатоўнасьцю заглынаюць любую нажыўку на кручку; тых, каму не падабаецца так жыць, яны цягнуць за сабой пад ваду, на дно, гэтыя мілыя марскія жыхары, гэтыя радасныя тапельцы.
· На пытанне “ці любіце вы людзей” ты ўжо адказваў, і не адзін раз (ну хіба што будзеш мець жаданне яшчэ раз пра гэта распавесці). Маё пытанне, дадатковае, такое: ці любіш ты самога сябе? Чаму?
· Так, мне вельмі даспадобы погляды Свіфта, які пісаў у лісьце Аляксандру Поўпу: “Я заўжды ненавідзеў усе нацыі, прафэсіі і ўсялякія супольнасьці; мая любоў зьвяртаеца да канкрэтных людзей: я ненавіджу, да прыкладу, пароду законьнікаў, але люблю адваката Х і суддзю У; тое самае адносіцца і да ўрачоў (пра ўласную прафэсію гаварыць ня буду), салдатаў, ангельцаў, шатляндцаў, французаў і іншых. Але перадусім я ненавіджу жывёлу, якая называецца “чалавек”, хаця ад усяго сэрца люблю Джона, Пітэра, Томаса і гэтак далей. Гэтымі поглядамі я кіраваўся шмат гадоў, хаця не выказваў іх, і буду працягваць так думаць, пакуль маю справу зь людзьмі». Гэта - не ісьціна, але гэта ў любым выпадку плён доўгага і сумленнага аналізу чалавечае пароды, і я цалкам падзяляю такі, насамрэч вельмі гуманістычны погляд на чалавека. Любая супольнасьць, любы калектыў - гэта страшна і пошла. У калектыве асоба падганяецца пад сярэдні ўзровень. У выніку гэтага ні творчасьці, ні свабодзе месца не застаецца. Людзі цікавыя толькі паасобку, як народ яны звычайна пачынаюць рабіць злачынствы або глупствы, прычым, што самае жахлівае, з найлепшых пабуджэньняў.
Аднойчы ў мяне ўжо пыталіся, ці люблю я сябе. Тады я адказаў: ну, вядома ж, не, калі б любіў - быў бы цяпер здаровым, шчасьлівым, багатым... Але, відаць, усё ж люблю. Бо жыву для сябе. Не ахвярую, як маладыя палітыкі, сабой дзеля нацыі або свабоды, ня ладжу галадовак, ня прагну ўзысьці на эшафот і не гатовы разьвітацца дзеля шчасьця незнаёмых мне людзей нават з адной са сваіх люлек. Я вельмі люблю задавальненьні, асабліва забароненыя, я геданіст і наогул заганны чалавек. У маіх кнігах часта адбываюцца ўсялякія мярзотныя рэчы - і я добра ведаю, пра што пішу. У мяне процьма кепскіх звычак. Я не хачу ні з кім і ні з чым змагацца. Я ніколі ня меў сымпатыі да веганаў, вернікаў і антыглябалістаў. Я ўважлівы назіральнік і непераборлівы спажывец. Адзінае, што мяне сапраўды хвалюе - гэта стыль, мастацтва, літаратура. Часьцей за ўсё я хачу ад людзей аднаго: каб мяне пакінулі ў спакоі. Мне добра адно зь сям'ёй і блізкімі сябрамі. Толькі чалавек, які вельмі любіць сябе, можа дазволіць сабе быць такой сволаччу.
Ці крыўдуеш ты на людзей? На краіну? На лёс?
Магчыма, гэта прагучыць патэтычна, але не, ні на што і ні на каго не крыўдую. Крыўда - ня творчае пачуцьцё. Творчыя пачуцьці - любоў і нянавісьць.
· Ці лічыш ты, што сапраўды магчыма нешта прыдумаць? Справа ў тым, што твае кнігі насычаныя адсылкамі на беларускую рэальнасьць, на нашае жыцьцё - на саўковасьць, ідыятызм жыцьця “бетонных вёсак” і г.д. Але вось я ўяўляю сабе, як гэта чытае, скажам, заходні немец, і падазраю, што ён ня будзе здольным раскадаваць вельмі шмат таго, пра што ты пішаш, бо рэальнасьць, у якой ён выгадаваны, мае вельмі мала супольнага з тваім сусьветам, які, нягледзячы на ўсю фантастычнасьць, усё-такі падаецца вырашчаным у беларускай прабірцы. Ці не абмяжоўваеш ты сябе такім падыходам? Ці няма ў цябе спакусы напісаць нешта, карыстаючыся, напрыклад, “нямецкімі дэкарацыямі”?
Мае прынцыпы нязьменныя. Толькі прыдуманае, вымысьленае, выштукаванае і ёсьць мастацтвам. З так званай рэальнасьці (бо ўсе мы глядзім праз уласныя шкельцы) можна браць дэкарацыі і карыстацца імі, але ўсе галоўныя дзейныя асобы, усе канфлікты і сытуацыі мусяць быць выдуманыя, бо інакш літаратура блякне, набываючы колеры журналістыкі. Апісваць ужо існае заўжды прасьцей, гэта рамяство, якое, вядома ж, таксама даступнае ня кожнаму і для якога трэба мець талент. Аднак мастак, пісьменьнік мусіць выгадаваць у сабе дэміўрга, які зь нічога створыць сьвет. І няхай гэты дэміўрг гіне пасьля кожнага новага тэксту, яго трэба ўваскрашаць у сабе, пераадольваючы спакусу ўзяць люстэрка.
Сапраўдная літаратура - найскладанейшае з мастацтваў, бо яна не задзейнічае ні зрок (у тым сэнсьсе, у якім яго задзейнічаюць наведнікі мастацкай выставы або кінагледачы), ні слых, ні нюх чытача - і ў той жа час стварае літаральна зь нічога карцінку, гукі, пахі... Найвялікшы цуд: толькі з дапамогай словаў ствараць сьвет наноў. І няважна, якія дэкарацыі навокал: лукашэнкаўская Беларусь або Нямеччына, важныя сутыкненьні, канфлікты, важны боль, а ён не залежыць ні ад дэкарацыяў, ні ад часу дзеяньня, толькі журналістыка ад іх залежыць. Замежны чытач, магчыма, не зразумее адразу кашмару цяжарнай, якая стаіць у чарзе па талёнчык у беларускай паліклініцы, шэрай зімой а сёмай раніцы - але, па-першае, можна ўсё апісаць так, каб гэта зразумеў чытач зь любой краіны, а па-другое, млосьць і экзыстэнцыйны жах знаёмыя ўсім, незалежна ад нацыянальнасьці. Літаратура вядзе размову пра фэномэны з дапамогай найдрабнейшых дэталяў. Быць чытачом не прасьцей чым быць пісьменьнікам, і жаданьне і ўменьне раскадоўваць неабходнае кожнаму, хто бярэ ў рукі кнігу.
Да таго ж замежным чытачам, як мне здаецца, больш цікава чытаць пра іншыя краіны, чым гартаць якое-небудзь эмігранцкае трызьненьне пра іх уласную радзіму. Дэкарацыі таксама важныя, і могуць выклікаць самы жывы інтарэс. Што да нямецкіх дэкарацыяў, то я ўжо паспрабаваў іх увесьці: у “Сароцы на шыбеніцы”, у пасьлямове да майго перакладу “Халоднага сэрца”, у некаторых апавяданьнях. Пакуль што гэта нясьмелыя спробы, бо я ня так добра ведаю нямецкае жыцьцё, а некаторыя ягоныя аспэкты проста не ўяўляю. Напрыклад, жыцьцё рабочых, будні офіснага плянктону, клопаты жабракоў...
· Спроба перакласьці “Каменнае сэрца” (дакладней стварыць свой твор на аснове гэтай кнігі) - гэта імкненьне выйсьці за межы “беларускай галяктыкі”, на нейкі больш унівэрсальна зразумелы ўзровень?
Спроба перакласьці “Халоднае сэрца” - гэта проста спроба перакласьці “Халоднае сэрца”, а мая больш чым стостаронкавая пасьлямова да яго - спроба напісаць казку. У выніку зьявілася дзіўная кніга, якая неўзабаве выйдзе ў выдавецтве “Галіяфы”. Я люблю казкі, асабліва братоў Грым і Гаўфа - магчыма, таму, што казкі падаюцца мне найбольш чыстым відам літаратуры, без дамешкаў, чыстым вымыслам. Магчыма, ты й маеш рацыю наконт унівэрсальна зразумелага ўзроўню. Казка заўжды была адным з самых чытэльных жанраў. І я вельмі люблю перакладаць, гэты занятак ня менш творчы за ўласна пісьмо. Мне здаецца, я няблага пераклаў Гаўфа.
· Якой кнігі табе не хапае ў беларускамоўнай прасторы? Ці хацеў бы ты яе напісаць?
Кнігі, якіх мне не хапае, я пішу сам.
Праблема беларускай літаратуры ў тым, што яна пакуль яшчэ не навучылася проста быць. Яна вечна змагаецца за нешта. За што змагалася беларуская савецкая літаратура, усім добра вядома. У апошні час усё выглядае так: літаратары маладзейшага пакаленьня змагаюцца за тое, каб упісацца ў агульнаэўрапейскі кантэкст, або за тое, каб стварыць нейкае падабенства масавай літаратуры, заваяваць сэрцы даярак і сантэхнікаў. Старыя пісьменьнікі змагаюцца за тое, каб застацца актуальнымі на радзіме, за тое, каб на іх не забыліся. Чаргінцоўскія графаманы змагаюцца за сваю легітымацыю і працоўныя кніжкі. Нацыянальна заклапочаныя змагаюцца за сваё вечнае адраджэньне. Я ў гэтыя гульні прынцыпова не гуляю. Пісьменьнік мусіць пісаць, а не змагацца.
· Ці ёсьць нешта сьветлае ў сучаснай Беларусі?
Калі я думаю пра сьветлае ў сучаснай Беларусі, я так ці інакш прыходжу ўрэшце да мінулага. Напэўна, у кожнага з нас ёсьць уласны страчаны рай, і гэты рай - асабістыя дзяцінства і юнацтва. Калі ты нарадзіўся ў Беларусі, у Менску, у сярэдзіне сямідзясятых, то ўсе гэтыя патрэсканыя лавачкі, занесеныя лістотай вуліцы, мокрыя шэрыя сьцены блёчных дамоў, сьцяжынкі, пратаптаныя тваімі бацькамі і іхнымі суседзямі па нерацыянальна скарыстанай прасторы, прымітыўнае футбольнае поле, якое калісьці здавалася такім агромністым, выраслыя разам з табой дрэвы, запляваныя пад’езды, размаляваныя ліфты, прыгарадныя электрычкі, пах мэтро, вёскі, куды нас вазілі да бабуляў, купаньне ў брудных вадасховішчах, начныя бясконцыя праспэкты, па якіх ты ўсю ноч вяртаўся калісьці дамоў, праводзіўшы дзяўчыну, дрэвы, зь якіх ты падаў, аўтобусы, у якіх спаў - такія рэчы сапраўды сьвецяцца, нейкім матавым, безнадзейным, бясконцым сьвятлом.
· Чаму ты пішаш па-беларуску? Бо ты ж, бадай, валодаеш яшчэ як мінімум расейскай. А можа, мог бы і па-нямецку? Калі б была магчымасьць выбару любой мовы, то на якой бы ты пісаў?
Беларускі літаратар, які піша па-расейску, сам выракае сябе на вечнае становішча зацюханага правінцыяла, беднага сваяка, які прыехаў у госьці да гарадзкога дзядзькі і пазычае ў яго шкарпэткі, бо сваіх ня мае. Такі літаратар нікому не цікавы ні там - бо ў Расеі перакананыя, што малодшы брацік нічога вартага напісаць ня можа, ні ў Беларусі - бо большасьць тутэйшых чытачоў абсалютна згодная з расейцамі і таму наогул не чытае беларускую літаратуру. Так, расейская дала б мне трохі большую аўдыторыю і лепшыя магчымасьці для перакладу на іншыя мовы - але за колькасьцю чытачоў я не ганюся, мне важней мець сотню, але сапраўдных. А што да перакладу - дык, дзякуй богу, усе тэксты, што выйшлі ў мяне за мяжой, перакладзеныя наўпрост зь беларускай.
Лёс Набокава мне пакуль не пагражае. Нават калі б я дасканала валодаў нямецкай - я ўсё адно ня змог бы пісаць на ёй тыя кнігі, якія хачу. Магчыма, розную публіцыстыку - так, але не літаратурныя творы. Пісьменьнік адрозьніваецца ад графамана наяўнасьцю ўласнага голасу, а індывідуальны голас не бывае набытым і ідэальна чыстым, ён складаецца з хрыпаў, толькі пэўнаму чалавеку ўласьцівых мадуляцыяў, магчыма, картавасьці, магчыма, шапялявасьці, трохі сталі, надтрэснутасьці, пісклявасьці, сьліны ў куточках вуснаў... Гэта ж амаль нерэальна падрабіць. Удалося, па-мойму, толькі Набокаву.
Вось тут яно па-ангельску:
http://democraticbelarus.eu/node/6966
Па-беларуску гутарка выглядала прыкладна так:
· Што ты можаш сказаць пра Нямеччыну і немцаў - што гэта за краіна, што за людзі? Што за горад - Гамбург?
Нямеччына насамрэч вельмі розная. Цікава бачыць, як гэта ўсё цудоўна спалучаецца ў межах адной краіны: вятры і дзюны выспы Зюльт і казачны Шварцвальд, касмапалітычны Бэрлін і самавітая Баварыя, прырэйнскія вінаграднікі і авечкі Шлезьвіга, вузкія брукаванкі маленькага Гёрліца і гмахі Франкфурта-на-Майне… Не забудзем яшчэ разнастайнасьць нямецкіх дыялектаў, не забудзем фрызаў ды лужычанаў. І над усім гэтым няспынна круцяцца, адлічваючы час, ветракі генэратараў. Пра сваё ўспрыманьне Нямеччыны - яшчэ сьвежае, яшчэ не пабляклае, я напісаў у рамане “Сарока на шыбеніцы”. Я разумею, што маю ідэалістычны погляд на гэтую краіну, але далібог: мяне зусім не цікавяць тутэйшыя палітычныя жарсьці, узровень беспрацоўя, удзел у НАТА і дзейнасьць транснацыянальных карпарацыяў, мне больш падабаецца глядзець на Нямеччыну з пункту погляду эстэтыкі.
Гамбург дык наогул, як мне здаецца, займае ў Нямеччыне цалкам асобнае месца. Яму больш за тысячу гадоў - і, жывучы тут, у гэта верыш - а ёсьць жа такія гарады-раўналеткі Гамбургу, уся радаслоўная якіх -- адно ў музэях. Горад дужа пацярпеў падчас вялікага пажару ў 19 стагодзьдзі, а яшчэ мацней - падчас другой сусьветнай вайны: ажыцьцяўляючы сваю апэрацыю “Гамора”, хаўрусьнікі бамбавалі яго так, што тут, на гэтых вуліцах, аднойчы праляцеў сапраўдны вогненны сьмерч (вельмі рэдкая зьява), выпальваючы дамы знутры і зьнішчаючы ўсё жывое. Але горад ацалеў, ачуняў і здолеў ня толькі вярнуць былую веліч, але і зноў прымаць гасьцей, стаць брамаю ў сьвет для перасяленцаў, якой ён быў апошнія некалькі стагодзьдзяў. Так што неафіцыйны, пірацкі сымбаль мясцовага культавага футбольнага клюбу “Санкт-Паўлі”, чэрап з касьцямі (які, як вядома, са старажытнасьці ўвасабляе сабой неўміручасьць духу) цалкам можа быць і неафіцыйным сымбалем Гамбургу, гэта мае свой гістарычны сэнс.
Тут штосэкунды адчуваеш блізкасьць халоднага мора (хаця на самой справе да яго сто кілямэтраў), і гэта напаўняе яго жыхароў нейкім вельмі своесаблівым, такім сабе марацкім пачуцьцём уласнае годнасьці, гамбуржцы - стрыманы і даволі рамантычны народ. Тут паўгоду ідзе дождж, што і спараджае, напэўна, тую асаблівую гамбургскую тугу, аналягаў якой я ня ведаю. Дзякуючы сваёй архітэктуры горад мае вельмі пазнавальныя абрысы; тут шмат месцаў, якія я палюбіў, напэўна, на ўсё астатняе жыцьцё: горад старых складоў Шпайхерштат, вячэрні Рэпэрбан, Тойфэльбрук на Эльбе, кварталы Шанцэнфіртэль, Карафіртэль, Грындэль, у якіх збольшага і праходзіць нашае жыцьцё.
Разважаючы пра тое, якія яны, немцы, або шукаючы унівэрсальныя характарыстыкі для гамбуржцаў, мы не павінны забывацца на тое, што гэта ўсё даволі бессэнсоўныя абагульненьні. Немцы - яны вельмі розныя, як і беларусы. Я ніколі ня верыў і не паверу ў мэнталітэт і ўсялякія падобныя рэчы. Варта пачаць абагульняць - і заўтра ж абавязкова здарыцца што-небудзь, што зруйнуе ўсю пабудаваную табой сыстэму. Перад ад’ездам сюды ў мяне было мала стэрэатыпаў наконт Нямеччыны і немцаў, цяпер жа і апошнія з гэтых забабонаў ляснулі. Ну, можа нешта і было праўдай: скажам, славутая нямецкая замкнёнасьць, але яна мне нашмат мілейшая за славянскую адкрытасьць, калі людзі гатовыя ў любы момант разнасьцежыць перад чужым чалавекам душу дзе б тое ні было, у грамадзкай прыбіральні ці вагоне мэтро, і чакаюць ад ахвяры таго самага. Па-мойму, гэта брыдка. Я чалавек замкнёны, не люблю нікому спавядацца, лезьці да іншых са сваімі праблемамі і чакаю, што і да мяне незнаёмыя людзі ня будуць прыставаць зь нецікавымі гісторыямі сваіх кепска выдуманых жыцьцяў. Стасункі цалкам мажліва будаваць па-іншаму: ненавязьліва, з узаемнай павагай, захоўваючы дыстанцыю. Бо найважнейшае ў стасунках паміж людзьмі - павага да індывідуальнай прасторы. У Беларусі яе бракуе.
· Раскажы таксама пра тваю сям’ю. Наколькі лёгка ім даецца жыцьцё ў Нямеччыне?
Маю жонку завуць Ксенія, мы ажаніліся ў 2001-м. Яна пачынала як паэтка, цяпер перакладае з італьянскай мовы - занятая “Цэнтурыяй” зусім невядомага ў нас Джорджа Манганэлі. Спадзяюся, у наступным годзе атрымаецца выдаць яго прозу па-беларуску. Маёй дачцэ Ульяне ў верасьні споўніцца пяць гадоў, яна нарадзілася ў Менску, але паводле выхаваньня і сьветапогляду сапраўдная гамбуржка. Яна размаўляе па-беларуску і па-нямецку. Першы час тут ёй было цяжкавата, але яна ў рэшце рэшт адаптавалася, ходзіць у звычайны нямецкі садок і пачуваецца тут відавочна лепш за сваіх бацькоў-авантурыстаў. Мы ж прыехалі сюды з зусім іншага сьвету, можна сказаць, з іншай плянэты, ужо сфармаванымі асобамі, таму часам бываюць невялікія праблемы. Але гэта нязначныя праблемы, зь іх часьцей за ўсё лепш проста пасьмяяцца.
· Як выглядае твой працоўны дзень? (наколькі я разумею, менавіта літаратура - твой асноўны занятак ды праца). Што табе трэба для таго, каб пісаць? Ціхі пакой, шпацыр, услончык недзе на Эльбе, столік у кнайпе? Ты пішаш асадкай, ці друкуеш на кампутары?
Для таго, каб пісаць, мне патрэбная адзінота. Адзінота і цішыня. Праўда, часам я пішу пад музыку: напрыклад, некаторыя главы “Праклятых гасьцей сталіцы” пісаліся пад “Карцінкі з выстаўкі” Мусаргскага, а асобныя старонкі “Сарокі на шыбеніцы”-пад Брамса і опэры Шастаковіча. Таму я зазвычай працую ў сваім кабінэце. Я наогул вельмі люблю адзіноту, мне ніколі не бывае сумна сам-насам з сабой. А вось абдумваць будучы твор я магу дзе заўгодна: у мэтро, у ІСЕ, у кнайпе і на шпацыры.
У Гамбургу да адзіноты і цішыні дадаліся яшчэ люлькі. У мяне іх пакуль сем штук і я падумваю пра тое, каб даць ім нарэшце імёны.
Асадкай я напісаў усе свае вершы і апавяданьні дзевяностых гадоў. Потым займеў такую сабе “выканкамаўскую” пішучую машынку, на ёй напісаная мая першая кніга, “Практычны дапаможнік па руйнаваньні гарадоў”. Усе свае далейшыя тэксты я пісаў, друкуючы іх на кампутары. У Нямеччыне прыдбаў невялікі, танны ноўтбук “Самсунг”. Вельмі зручна.
Нейкага пэўнага распарадку працы ў мяне няма. Усё больш часу адымаюць інтэрвію і пошта, і гэта мяне трошкі палохае. Што да творчасьці, то я магу некалькі дзён наогул не пісаць, адно абдумваць узьніклыя ідэі. Яшчэ некалькі дзён сыходзіць на барацьбу з сумненьнямі і лянотай. Затое потым мяне ўжо не спыніць, я цалкам забываюся на так званую рэальнасьць.
· Калі ласка, распавядзі, як ты апынуўся ў Нямеччыне (і чаму менавіта ў Нямеччыне), і як ты там цяпер жывеш.
Ведаеш, адна з маіх улюбёных казак братоў Грым - “Брэмэнскія музыкі”. Гэта насамрэч казка пра творчую эміграцыю. Уяві сабе: аднаму кату (назавем яго Цынцынат) абрыдла лавіць мышэй у гаспадарскім доме, бо насамрэч ён музыка. Але гаспадарам не патрэбныя музыкі. І аднойчы кот Цынцынат проста кідае ўсё і выпраўляецца ў падарожжа. Бо музыкам ён можа быць толькі ў вольным Брэмэне. Сярод істотаў, падобных да яго.
2006 год стаў для мяне годам Вялікіх Геаграфічных Адкрыцьцяў. Я выступаў на літаратурных фэстывалях і сэмінарах у розных эўрапейскіх краінах. Мае апавяданьні пачалі друкаваць за мяжой. Месяц я пражыў на літаратурнай стыпэндыі ў аўстрыйскім Грацы. Зьявіліся людзі па-за межамі Беларусі, якія высока ацанілі маю творчасьць. У той жа час атмасфэра ў Беларусі стала зусім задушлівай. Я, з маёй надзвычай тонкай скурай, адчуваў гэта амаль на фізычным узроўні. Кожны пражыты дзень успрымаўся як параза. Умоваў для працы не было. Да таго ж вакол мяне раптам пачалі адбывацца розныя дзіўныя рэчы, я маю на ўвазе размовы, недвухсэнсоўныя намёкі, папярэджаньні ад незнаёмых. Людзі былі апанаваныя страхам, падазронасьцю, роспаччу. А вакол цьвіла лукашэнкаўская РБ, сьвяткавала чарговую перамогу. Я добра памятаю гэтае паскуднае адчуваньне ўласнага бясьсільля. Напэўна, ёсьць людзі, якія могуць гэта трываць, сьцяўшы зубы, усю гэтую прапагандысцкую гістэрыю, усе гэтыя шэсьці з уяўнымі паходнямі і піянэрскую вівісэкцыю - аднак я да іх не належу. Я пачуваўся, як чалавек, якога прадалі ў пажыцьцёвае рабства. Напрыканцы 2006 года сябры ў Нямеччыне і Аўстрыі прапанавалі мне дапамогу. На пачатку 2007-га я з жонкай і дачкой выправіўся ў добраахвотнае выгнаньне ў Гамбург. Хто хоча, можа называць гэта ўцёкамі - я ня супраць такога вызначэньня. Пасьля ад’езду я займеў яшчэ больш праблемаў на радзіме і нажыў яшчэ больш ворагаў - што ж, гэта нармальна для пісьменьніка, так і мусіць быць.
Чаму Нямеччына? Я маю да нямецкамоўных краін даўнюю сымпатыю. Такія рэчы, мне здаецца, так проста не патлумачыш: чаму аднаго цягне да Ірляндыі, а другога да Афрыкі, а трэцяга ў беларускія вышываныя нацыяналісты… Заўжды цікавіўся нямецкай культурай, літаратурай, гісторыяй, мовай. Я, вядома ж, маю на ўвазе ня толькі ФРН, а ўсю нямецкамоўную прастору. Яшчэ да пераезду ў Нямеччыну я ведаў асабіста некаторых нямецкіх літаратараў, перакладаў на беларускую вершы нямецкіх паэтаў, у тым ліку Карла Магнуса Энцэнсбэргера, для розных анталёгій, супрацоўнічаў з Інтытутам Гётэ, пераклаў і апублікаваў адно малавядомае апавяданьне Кафкі.
З тае пары, як я пачаў пісаць прозу, я штодня сур’ёзна і шмат працую. І адначасова змагаюся за сваё права ставіцца да ўласнага пісьменьніцтва як да працы, а ня як да хобі - як гэта прынята ў Беларусі. За права пісьменьніка, у якога ёсьць чытачы, быць пісьменьнікам і нікім больш. Багам надакучыла мая ўпартасьць і яны зьлітаваліся, але ж наастачу пакпілі зь мяне. З 2007 года я жыву зь сям’ёй у Гамбургу як беларускі пісьменьнік у экзылі. Часам друкуюся ў розных часопісах і анталёгіях. Адно выдавецтва плянуе неўзабаве выдаць маю “Сароку на шыбеніцы”. Атрымліваю невялікія стыпэндыі ад розных арганізацый, а таксама ганарары за свае публікацыі і выступы. Цяпер я магу цалкам аддаваць сябе літаратуры. Гэта - адна з галоўных ўмоваў існаваньня пісьменьніка. Ежджу цягнікамі ІСЕ. Думаю. Перакладаю патрохі нямецкую літаратуру. Знаёмлю немцаў зь Беларусьсю і беларускай мовай - шмат хто тут нават не падазрае пра існаваньне такой краіны і такой мовы, немцы больш ведаюць пра Кітай, чым пра Беларусь. Упарта змагаюся з прыніжальным словам “Вайсруслянд”. І -- пішу свае кнігі. Гэта насамрэч адзінае, што мне трэба: магчымасьць спакойна пісаць. Палітыка мяне ніколі не цікавіла, але тое, што адбываецца ў Беларусі, даўно выйшла па-за межы палітычнае барацьбы, размова ідзе пра нейкія агульначалавечыя каштоўнасьці, на якія РБ плюе з вышыні сваіх турэмных вежаў.
Мы тут чужыя, але хіба мы былі сваімі ў Беларусі? Адчужанасьць - цудоўны стан для творчага чалавека. Я стаўлюся да свайго выгнаньня як да ўзнагароды.
· У якім горадзе ты адчуваеш сябе найбольш камфортна?
На сьвеце ёсьць пакуль тры гарады, якія я ведаю досыць добра, знаходжаньне ў якіх здольнае мяне ўзрушыць. Гэта Менск, Грац, Гамбург. Менск - мой родны горад, яму ўласьцівае дзіўная, вусьцішная, нейкая хваравітая чароўнасьць. Чалавек, які нарадзіўся і жыў у Менску - заўжды трошкі кафкіянец. Я з асалодай прачытаў кнігу Клінава пра Менск. Такога пачварнага спалучэньня неспалучальных рэчаў, як у Менску, я ня бачыў нідзе. Менск зьмяняе звыклыя ўяўленьні пра гармонію. Я люблю Менск і мне як менчуку балюча бачыць, як да яго ставяцца розныя прыхадні зь недалёкага ўсходу - як да ўласнага лецішча (а мясцовыя лёкаі ім прыслужваюць).
У Грацы я пражыў адзін з самых шчасьлівых месяцаў свайго жыцьця, там, над ягонымі дахамі, на гары Шлёсбэрг, я адкрыў для сябе Эўропу, Грац - як першае каханьне. Ну, і нарэшце, Гамбург, які даў мне прытулак, у якім я напісаў сваю пакуль што найважнейшую для сябе кнігу. Я аб’езьдзіў яго ўздоўж і ўпоперак, прачытаў усё, што знайшоў, па гамбургскай гісторыі і цяпер магу ладзіць па ім экскурсіі для гасьцей.
· Якая яна - Беларусь з тваёй мары? Ці верыш ты, што яна калі-небудзь узьнікне?
Усё даволі проста. Як і любая мара, яна кранальна наіўная і занадта завершаная. Беларусь маёй мары - найперш беларуская. То бок гэта краіна зь ярка акрэсьленай нацыянальнай ідэнтычнасьцю. Дзяржаўная мова ў ёй адна - беларуская, грамадзянства толькі тым, хто здасьць моўны іспыт. Адпаведныя сымбалі, адпаведныя законы. Абвяшчаць сябе спадкаемцамі ВКЛ не абавязкова. Гэта эўрапейская краіна, усходняя мяжа якой зьяўляецца адначасова мяжой Эўрапейскага зьвязу. Калі казаць пра дзяржаву, пра ўнутраную палітыку, пра грамадзтва, то гэта парляманцкая рэспубліка, і найменшым злом у ёй пасьля ваганьняў прызнаны лібэралізм, пры якім досыць вольна жывецца людзям з рознымі поглядамі, у тым ліку багемным вырадкам і анархістам-індывідуалістам кшталту мяне. Краіна, дзе дзяржава ўмешваецца ў чалавечае жыцьцё толькі там, дзе безь яе ніяк. Рынак. Поўная свабода слова. Абсалютная забарона нацыстаў, камуністаў і беларускіх хрысьціянскіх дэмакратаў. Прафэсійнае войска. Паступовы пераход на лацінскі альфабэт. І так далей. Карацей, усё тое, чаго ніколі ня будзе на гэтых абшарах. Але на тое яна і мара.
Я добра памятаю пачатак дзевяностых гадоў, калі Беларусь зрабіла першы, кволы крок у накірунку ўсяго гэтага - тады нават самыя сьмелыя мары не здаваліся такімі ўжо наіўнымі. Але яна зрабіла гэты маленькі крок - і, спалохаўшыся, пабегла на злом галавы назад, да цёплага хлеву, да гаспадара - панылага, нізкалобага чалавека ў ватоўцы, які хаця й лупцуе, але ж і жэрці дае. А мары - ну іх у дупу, мары. Я лічыў і лічу, што ў пачатку дзевяностых беларусы страцілі свой найважнейшы гістарычны шанец.
· Увогуле, гэтыя гады аўтарытарызму - як яны зьмянілі краіну, беларусаў? Як яны зьмянілі цябе?
Калі казаць пра людзей старэйшага пакаленьня, то гады аўтарытарызму іх не зьмянілі - атрымаўшы новыя, спрыяльныя ўмовы для свайго разьвіцьця, працягваецца і ідзе да свайго завершаньня той працэс дэградацыі чалавека, які пачаўся яшчэ пры савецкай уладзе. Апатыя перарасла ў нейкі рэлігійны фаталізм - беларусы ня проста бязьдзейныя, яны непахісна ўпэўненыя, што ад іх у краіне нічога не залежыць, што іхная будучыня прадвызначаная дзяржавай, што яны ня ў стане нічога зьмяніць і ня здольныя ўплываць на свой лёс, яны ўпэўненыя, што гэта нармальна, што іхныя дзеці нарадзіліся і памруць рабамі - і ніхто не задумваецца пры прычыны, кожнаму хапае веры ў тое, што сам ён нуль, усё вырашаецца “наверсе”. Дзяржава сьвядома культывуе ў сваіх грамадзянах абыякавасьць, страх, падазронасьць, нянавісьць да іншадумства - усё, як у Савецкім Саюзе, але плён гэтых высілкаў дзяржавы страшнейшы, бо жалезнай заслоны ўжо няма, альтэрнатыва навідавоку, і ў той жа час большасьць беларусаў ня мае патрэбы ў якіх-кольвечы зьменах. Гэтыя пятнаццаць гадоў былі патрачаныя новай уладай на тое, каб ні ў якім выпадку ня даць разьвіцца ў краіне новаму, несавецкаму чалавеку, не-рабу. Гэта пэрыяд вялікіх экспэрымэнтаў: беларуская ўлада выпрабоўвае межы чалавечай пакорлівасьці, прыдумляе для сваіх рабоў усё новыя й новыя прыніжэньні - і з задавальненьнем канстатуе, што можна працягваць далей, экспэрымэнтатарам нічога не пагражае.
Часам я з сумам уяўляю сабе такі сумнеўны сюжэт: Вечны Партызан, можа, антысаветчык, а можа, проста калгасьнік, барадаты, падпярэзаны патранташам дзядзька сыйшоў пасьля вайны ў лес, больш чым паўстагодзьдзя хаваўся ў той пушчы і вось старэнькім ужо дзядком выйшаў нарэшце да людзей. Так, ён пабачыць розныя неверагодныя тэхнічныя вынаходніцтвы, зьдзівіцца, што імпэрыя распалася і заўважыць, што норавы і мараль цяперака крыху іншыя, але рэшткамі мазгоў нават ён усьвядоміць, што сутнасна жыцьцё беларусаў не памянялася, прынцып узаемадачыненьняў улады і народу застаўся такім самым, і нават сьцягі на вуліцах не палінялі.
За час кіраваньня Лукашэнкі ў краіне выгадавалася новае пакаленьне беларусаў, якое нічога апрача рэжыму ня бачыла і таму ня можа сваімі падсьлепаватымі вачанятамі разгледзець увесь жах, усю недарэчнасьць, ўсё ўбоства свайго жыцьця. Гэта сапраўдныя дзеці прэзыдэнта, ягонае вернае апірышча, пакаленьне, абсалютна пазбаўленае той натуральнай моладзевай рэвалюцыйнасьці, якая ў іншых краінах замінае злачынцам утульна сядзець у сваіх высокіх крэслах. Іх калечаць яшчэ падлеткамі, прымушаючы ўступаць у беларускі гітлерюгэнд. Гэта ў асноўнай сваёй масе юныя, але ўжо загартаваныя прыстасаванцы з наборам прымітыўных фізыялягічных патрэбаў, тоўстым слоем чырвона-зялёнага патрыятызму на пульхных шчаках і мозгам як у статуі хакеіста. Гопнік ды амонавец - вось хто маглі б, злучыўшыся ў абдымках, як найлепш сымбалізаваць беларускую моладзь.
З кінэматаграфічнай хітрасьцю зьдзяйсьняецца татальная падмена паняцьцяў: тыя, каго тут нешта хвалюе, аўтаматычна становяцца ў вачох народу фашыстамі, тыя, каго не хвалюе нічога - “настаяшчыя беларусы”. Пра гэта я таксама напісаў у “Сароцы на шыбеніцы”.
За гэты час у Беларусі пасьпела сфармавацца новая квазікультура (і квазілітаратура). Рэй у краіне зноў вядуць людзі, мастацкія густы якіх почасту не дацягваюць нават да мяшчанскіх: і вось замест культуры маем гістэрыку вакол Эўравізіі, поўную адсутнасьць кіно, культ вайны і сьмерці, вясковы саламяны нацыяналізм, графаманаў у дзяржаўных выдавецтвах. Акадэмікі ня могуць зьвязаць па-расейску два словы, не валодаюць замежнымі мовамі - ня кажучы ўжо пра беларускую. Беларусь - гэта адсутнасьць стылю, адсутнасьць густу. Усё, што мае стыль і густ, тут лічыцца небясьпечным і непатрэбным.
РБ ёсьць насамрэч ня вельмі ўдалай імітацыяй сапраўднай дзяржавы - бо грунт, на якім яна будуецца, прыдатны ў сапраўднасьці хіба для ўзьвядзеньня цырку або канцлягеру. Пад такім сьцягам яе не чакае нічога добрага.
А вось краіна Беларусь - яна сапраўды існуе, і існуе толькі дзякуючы адшчапенцам, якія, на шчасьце, ёсьць у любой генэрацыі. Гісторыя дала нам перадышку і час, каб набрацца сілаў - я маю на ўвеце канец васьмідзясятых-пачатак дзевяностых. Менавіта тады Беларусь атрымала пэўны ахоўны мэханізм, які не дае ёй зьнікнуць. І гэты мэханізм працуе безь перапынку, не спыняючыся нават у самыя змрочныя часы. Пасьля здрады Эўропы спадзявацца застаецца толькі на яго - то бок на сябе.
Як гэтыя цёмныя гады зьмянілі мяне? Яны зрабілі мяне цынічным, навучылі мяне па-сапраўднаму ненавідзець.
· Беларусы - што гэта за народ, што за людзі? Ці можна ўвогуле казаць пра нейкія іх супольныя рысы?
Я ўжо казаў, што ў мэнталітэт ня веру. Яны розныя, сярод іх хапае людзей, вартых павагі. Калі ўсё ж абагульняць, то калі ласка: большасьць сучасных беларусаў - гэта насельнікі затанулай выспы над назовам СССР, яны маўклівыя, як рыбы; як і рыбам, ім не патрэбная радзіма; як рыбы, яны з гатоўнасьцю заглынаюць любую нажыўку на кручку; тых, каму не падабаецца так жыць, яны цягнуць за сабой пад ваду, на дно, гэтыя мілыя марскія жыхары, гэтыя радасныя тапельцы.
· На пытанне “ці любіце вы людзей” ты ўжо адказваў, і не адзін раз (ну хіба што будзеш мець жаданне яшчэ раз пра гэта распавесці). Маё пытанне, дадатковае, такое: ці любіш ты самога сябе? Чаму?
· Так, мне вельмі даспадобы погляды Свіфта, які пісаў у лісьце Аляксандру Поўпу: “Я заўжды ненавідзеў усе нацыі, прафэсіі і ўсялякія супольнасьці; мая любоў зьвяртаеца да канкрэтных людзей: я ненавіджу, да прыкладу, пароду законьнікаў, але люблю адваката Х і суддзю У; тое самае адносіцца і да ўрачоў (пра ўласную прафэсію гаварыць ня буду), салдатаў, ангельцаў, шатляндцаў, французаў і іншых. Але перадусім я ненавіджу жывёлу, якая называецца “чалавек”, хаця ад усяго сэрца люблю Джона, Пітэра, Томаса і гэтак далей. Гэтымі поглядамі я кіраваўся шмат гадоў, хаця не выказваў іх, і буду працягваць так думаць, пакуль маю справу зь людзьмі». Гэта - не ісьціна, але гэта ў любым выпадку плён доўгага і сумленнага аналізу чалавечае пароды, і я цалкам падзяляю такі, насамрэч вельмі гуманістычны погляд на чалавека. Любая супольнасьць, любы калектыў - гэта страшна і пошла. У калектыве асоба падганяецца пад сярэдні ўзровень. У выніку гэтага ні творчасьці, ні свабодзе месца не застаецца. Людзі цікавыя толькі паасобку, як народ яны звычайна пачынаюць рабіць злачынствы або глупствы, прычым, што самае жахлівае, з найлепшых пабуджэньняў.
Аднойчы ў мяне ўжо пыталіся, ці люблю я сябе. Тады я адказаў: ну, вядома ж, не, калі б любіў - быў бы цяпер здаровым, шчасьлівым, багатым... Але, відаць, усё ж люблю. Бо жыву для сябе. Не ахвярую, як маладыя палітыкі, сабой дзеля нацыі або свабоды, ня ладжу галадовак, ня прагну ўзысьці на эшафот і не гатовы разьвітацца дзеля шчасьця незнаёмых мне людзей нават з адной са сваіх люлек. Я вельмі люблю задавальненьні, асабліва забароненыя, я геданіст і наогул заганны чалавек. У маіх кнігах часта адбываюцца ўсялякія мярзотныя рэчы - і я добра ведаю, пра што пішу. У мяне процьма кепскіх звычак. Я не хачу ні з кім і ні з чым змагацца. Я ніколі ня меў сымпатыі да веганаў, вернікаў і антыглябалістаў. Я ўважлівы назіральнік і непераборлівы спажывец. Адзінае, што мяне сапраўды хвалюе - гэта стыль, мастацтва, літаратура. Часьцей за ўсё я хачу ад людзей аднаго: каб мяне пакінулі ў спакоі. Мне добра адно зь сям'ёй і блізкімі сябрамі. Толькі чалавек, які вельмі любіць сябе, можа дазволіць сабе быць такой сволаччу.
Ці крыўдуеш ты на людзей? На краіну? На лёс?
Магчыма, гэта прагучыць патэтычна, але не, ні на што і ні на каго не крыўдую. Крыўда - ня творчае пачуцьцё. Творчыя пачуцьці - любоў і нянавісьць.
· Ці лічыш ты, што сапраўды магчыма нешта прыдумаць? Справа ў тым, што твае кнігі насычаныя адсылкамі на беларускую рэальнасьць, на нашае жыцьцё - на саўковасьць, ідыятызм жыцьця “бетонных вёсак” і г.д. Але вось я ўяўляю сабе, як гэта чытае, скажам, заходні немец, і падазраю, што ён ня будзе здольным раскадаваць вельмі шмат таго, пра што ты пішаш, бо рэальнасьць, у якой ён выгадаваны, мае вельмі мала супольнага з тваім сусьветам, які, нягледзячы на ўсю фантастычнасьць, усё-такі падаецца вырашчаным у беларускай прабірцы. Ці не абмяжоўваеш ты сябе такім падыходам? Ці няма ў цябе спакусы напісаць нешта, карыстаючыся, напрыклад, “нямецкімі дэкарацыямі”?
Мае прынцыпы нязьменныя. Толькі прыдуманае, вымысьленае, выштукаванае і ёсьць мастацтвам. З так званай рэальнасьці (бо ўсе мы глядзім праз уласныя шкельцы) можна браць дэкарацыі і карыстацца імі, але ўсе галоўныя дзейныя асобы, усе канфлікты і сытуацыі мусяць быць выдуманыя, бо інакш літаратура блякне, набываючы колеры журналістыкі. Апісваць ужо існае заўжды прасьцей, гэта рамяство, якое, вядома ж, таксама даступнае ня кожнаму і для якога трэба мець талент. Аднак мастак, пісьменьнік мусіць выгадаваць у сабе дэміўрга, які зь нічога створыць сьвет. І няхай гэты дэміўрг гіне пасьля кожнага новага тэксту, яго трэба ўваскрашаць у сабе, пераадольваючы спакусу ўзяць люстэрка.
Сапраўдная літаратура - найскладанейшае з мастацтваў, бо яна не задзейнічае ні зрок (у тым сэнсьсе, у якім яго задзейнічаюць наведнікі мастацкай выставы або кінагледачы), ні слых, ні нюх чытача - і ў той жа час стварае літаральна зь нічога карцінку, гукі, пахі... Найвялікшы цуд: толькі з дапамогай словаў ствараць сьвет наноў. І няважна, якія дэкарацыі навокал: лукашэнкаўская Беларусь або Нямеччына, важныя сутыкненьні, канфлікты, важны боль, а ён не залежыць ні ад дэкарацыяў, ні ад часу дзеяньня, толькі журналістыка ад іх залежыць. Замежны чытач, магчыма, не зразумее адразу кашмару цяжарнай, якая стаіць у чарзе па талёнчык у беларускай паліклініцы, шэрай зімой а сёмай раніцы - але, па-першае, можна ўсё апісаць так, каб гэта зразумеў чытач зь любой краіны, а па-другое, млосьць і экзыстэнцыйны жах знаёмыя ўсім, незалежна ад нацыянальнасьці. Літаратура вядзе размову пра фэномэны з дапамогай найдрабнейшых дэталяў. Быць чытачом не прасьцей чым быць пісьменьнікам, і жаданьне і ўменьне раскадоўваць неабходнае кожнаму, хто бярэ ў рукі кнігу.
Да таго ж замежным чытачам, як мне здаецца, больш цікава чытаць пра іншыя краіны, чым гартаць якое-небудзь эмігранцкае трызьненьне пра іх уласную радзіму. Дэкарацыі таксама важныя, і могуць выклікаць самы жывы інтарэс. Што да нямецкіх дэкарацыяў, то я ўжо паспрабаваў іх увесьці: у “Сароцы на шыбеніцы”, у пасьлямове да майго перакладу “Халоднага сэрца”, у некаторых апавяданьнях. Пакуль што гэта нясьмелыя спробы, бо я ня так добра ведаю нямецкае жыцьцё, а некаторыя ягоныя аспэкты проста не ўяўляю. Напрыклад, жыцьцё рабочых, будні офіснага плянктону, клопаты жабракоў...
· Спроба перакласьці “Каменнае сэрца” (дакладней стварыць свой твор на аснове гэтай кнігі) - гэта імкненьне выйсьці за межы “беларускай галяктыкі”, на нейкі больш унівэрсальна зразумелы ўзровень?
Спроба перакласьці “Халоднае сэрца” - гэта проста спроба перакласьці “Халоднае сэрца”, а мая больш чым стостаронкавая пасьлямова да яго - спроба напісаць казку. У выніку зьявілася дзіўная кніга, якая неўзабаве выйдзе ў выдавецтве “Галіяфы”. Я люблю казкі, асабліва братоў Грым і Гаўфа - магчыма, таму, што казкі падаюцца мне найбольш чыстым відам літаратуры, без дамешкаў, чыстым вымыслам. Магчыма, ты й маеш рацыю наконт унівэрсальна зразумелага ўзроўню. Казка заўжды была адным з самых чытэльных жанраў. І я вельмі люблю перакладаць, гэты занятак ня менш творчы за ўласна пісьмо. Мне здаецца, я няблага пераклаў Гаўфа.
· Якой кнігі табе не хапае ў беларускамоўнай прасторы? Ці хацеў бы ты яе напісаць?
Кнігі, якіх мне не хапае, я пішу сам.
Праблема беларускай літаратуры ў тым, што яна пакуль яшчэ не навучылася проста быць. Яна вечна змагаецца за нешта. За што змагалася беларуская савецкая літаратура, усім добра вядома. У апошні час усё выглядае так: літаратары маладзейшага пакаленьня змагаюцца за тое, каб упісацца ў агульнаэўрапейскі кантэкст, або за тое, каб стварыць нейкае падабенства масавай літаратуры, заваяваць сэрцы даярак і сантэхнікаў. Старыя пісьменьнікі змагаюцца за тое, каб застацца актуальнымі на радзіме, за тое, каб на іх не забыліся. Чаргінцоўскія графаманы змагаюцца за сваю легітымацыю і працоўныя кніжкі. Нацыянальна заклапочаныя змагаюцца за сваё вечнае адраджэньне. Я ў гэтыя гульні прынцыпова не гуляю. Пісьменьнік мусіць пісаць, а не змагацца.
· Ці ёсьць нешта сьветлае ў сучаснай Беларусі?
Калі я думаю пра сьветлае ў сучаснай Беларусі, я так ці інакш прыходжу ўрэшце да мінулага. Напэўна, у кожнага з нас ёсьць уласны страчаны рай, і гэты рай - асабістыя дзяцінства і юнацтва. Калі ты нарадзіўся ў Беларусі, у Менску, у сярэдзіне сямідзясятых, то ўсе гэтыя патрэсканыя лавачкі, занесеныя лістотай вуліцы, мокрыя шэрыя сьцены блёчных дамоў, сьцяжынкі, пратаптаныя тваімі бацькамі і іхнымі суседзямі па нерацыянальна скарыстанай прасторы, прымітыўнае футбольнае поле, якое калісьці здавалася такім агромністым, выраслыя разам з табой дрэвы, запляваныя пад’езды, размаляваныя ліфты, прыгарадныя электрычкі, пах мэтро, вёскі, куды нас вазілі да бабуляў, купаньне ў брудных вадасховішчах, начныя бясконцыя праспэкты, па якіх ты ўсю ноч вяртаўся калісьці дамоў, праводзіўшы дзяўчыну, дрэвы, зь якіх ты падаў, аўтобусы, у якіх спаў - такія рэчы сапраўды сьвецяцца, нейкім матавым, безнадзейным, бясконцым сьвятлом.
· Чаму ты пішаш па-беларуску? Бо ты ж, бадай, валодаеш яшчэ як мінімум расейскай. А можа, мог бы і па-нямецку? Калі б была магчымасьць выбару любой мовы, то на якой бы ты пісаў?
Беларускі літаратар, які піша па-расейску, сам выракае сябе на вечнае становішча зацюханага правінцыяла, беднага сваяка, які прыехаў у госьці да гарадзкога дзядзькі і пазычае ў яго шкарпэткі, бо сваіх ня мае. Такі літаратар нікому не цікавы ні там - бо ў Расеі перакананыя, што малодшы брацік нічога вартага напісаць ня можа, ні ў Беларусі - бо большасьць тутэйшых чытачоў абсалютна згодная з расейцамі і таму наогул не чытае беларускую літаратуру. Так, расейская дала б мне трохі большую аўдыторыю і лепшыя магчымасьці для перакладу на іншыя мовы - але за колькасьцю чытачоў я не ганюся, мне важней мець сотню, але сапраўдных. А што да перакладу - дык, дзякуй богу, усе тэксты, што выйшлі ў мяне за мяжой, перакладзеныя наўпрост зь беларускай.
Лёс Набокава мне пакуль не пагражае. Нават калі б я дасканала валодаў нямецкай - я ўсё адно ня змог бы пісаць на ёй тыя кнігі, якія хачу. Магчыма, розную публіцыстыку - так, але не літаратурныя творы. Пісьменьнік адрозьніваецца ад графамана наяўнасьцю ўласнага голасу, а індывідуальны голас не бывае набытым і ідэальна чыстым, ён складаецца з хрыпаў, толькі пэўнаму чалавеку ўласьцівых мадуляцыяў, магчыма, картавасьці, магчыма, шапялявасьці, трохі сталі, надтрэснутасьці, пісклявасьці, сьліны ў куточках вуснаў... Гэта ж амаль нерэальна падрабіць. Удалося, па-мойму, толькі Набокаву.