ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ, ՄՈՍՈ ԲԻՁԵՍ ԵՎ ՀԱՂԹԱՆԱԿԻ ՕՐԸ
09 Մայիս, 2009
Պատերազմ ասածը մենք՝ մեծացող երեխաներս, հիմնովին հասկացանք այն ժամանակ, երբ հասկացանք, որ Հիտլերն ու Ստալինը նույնն են, այսինքն՝ ազնիվ հոգիների համար փախչելու տեղ չկա:
ԳԱՅԱՆԵ ԲԱԲԱՅԱՆ
Մայիսի 9-ին Հաղթանակի այգում ես մի քանի տարի առաջ եմ եղել` ավելի հասուն տարիքում, ու հասկացել եմ, որ արդեն շատ ծանր տեղ է այդ այգին: Մանավանդ այդ օրը, որը "Հաղթանակի օր" է կոչվում: Հիմա չգիտեմ` դեռեւս կա՞ն Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մասնակից վետերաններ՝ դեռեւս իրենց ոտք ու ձեռքով, մայիսի 9-ին այգի գնացող, բայց իմ գնացած տարին կային, եկել էին՝ միայնակ ծերի, աղքատների խեղճ հագուստներով ու մեդալները կպցրած: Ալան-թալանի ու ստի այս երկրի անմուսկուլ ծերերը "Դեն պաբեդի" երգի տակ այնքա՜ն անմարդկայնորեն անպաշտպան էին, որ լացս մի կերպ զսպեցի, բայց հեկեկոց էր սկսվել: Այդ երգե՜րը, մեր մոտիկ նախնիների պատմությունը, ծերունիների անտերությունը, սովետական կինոֆիլմերի "զա ռոդինու, զա Ստալինա" կանչերը՝ տանկի տակ մտնելուց առաջ, այսօրվա բութ մեծահարուստների՝ վետերաններին խմացնելը, 10 հազարական դրամ նվերը տեսախցիկների առաջ. ահա այդ ամենի համար էի լաց լինում, բայց աղջկաս, որի խնդրանքով էի այգի գնացել, ասացի, որ իմ անհայտ կորած Մոսո բիձու համար եմ լաց լինում. "Իմ Մոսո բիձին, պատկերացնո՞ւմ ես, տարիքը դեռ լրացած չի եղել, գյուղապետի տղի տեղն են տարել, իմ Վարսենիկ բաբոս նրան սպասելուց խելքը թռցրել էր մի քիչ, իրա ապրող տղերքին էլ էր անիծելիս ասում՝ Մոսոյի օրումը նստեք":
Իմ Մոսո բիձեն իրենից մի հատ նկար է թողել: Հիմա էլ, մեր տան կողքին գտնվող բաբոյիս լքված տան պատին կա՝ մեծացրած, պարզ շրջանակի մեջ դրված, հիմա էդ տունը մենք որպես մառան ենք օգտագործում, ու պատահում է, երբ գյուղ գնացած ժամանակս գնում եմ "շտոփից" օղի լցնելու՝ Երեւան բերելու համար, մի ակնթարթ նայում եմ Մոսո բիձուս դեմքին, հորս նման կանաչաչյա, զինվորական շորերով, պիլոտկան գլխին պատանի է՝ երեւի անհայտ կորչելուց առաջ նկարված: Ես՝ նրա մահից մոտ 30 տարի հետո ծնված եղբոր դուստրս, ուրախ եմ, որ մի մայիսի 9-ի, սարսռեցնող երգերի հնչյունների ներքո մի լավ լաց եմ եղել նրա անհայտ կորչելու համար, դա զոհվելուց ավելի մեծ ցավ է ինձ թվում: Ես Մոսո բիձուս մասին կցկտուր տեղեկություններ ունեի միայն, որովհետեւ մեր ցեղը խոսող չի, տեղեկություններ փոխանցող չի, պիտի կամ կռահես, կամ ակամա մի-մի արտահայտությունից հավաքես ինֆորմացիան՝ մանկուց ու մի օր պատկերը տեսնես: Հորս մի արտահայտությունն էի լսել՝ "Մոսոն լավ սվորեր դպրոցում", մի օր էլ հորս որոշեցի ուղիղ հարց տամ՝ "Մոսոն ի՞նչ տիպի տղա էր": "Մոսոն համ հեր էր ինձ հմա, համ ախպեր",- ասաց հայրս, ու խոսակցությունն ավարտվեց: Հայրս պատերազմի տարիներին թողել էր դպրոցը երկրորդ թե երրորդ դասարանից, տառերը դիմում գրելու մակարդակի գիտի, ձեռագիրը հատ-հատ զգուշորեն հավաքում է: Մոսոյի՝ պատերազմ գնալուց հետո հորս հայրն էլ է մահացել, եւ տասնմեկ տարեկան հայրս բռնել է տուն պահելու ճանապարհը՝ փայտ ծախելով, կարտոֆիլի "խժիվով", ու ետպատերազմյան տարիներին հասել է քույրերին օժիտ տալու մակարդակի:
Մոսո բիձուս մասին մի անակնկալ տեղեկություն՝ ոչ մեր ցեղի անդամից իմացա, երբ հասել էի դիպլոմի, որտեղ գրված էր՝ "բանասերի եւ հայոց լեզվի ու գրականության ուսուցչի որակավորում", եւ մի փորձ արեցի, այսպես ասած՝ ըստ դիպլոմի աշխատելու: Գնացի Ալավերդու թիվ 2 դպրոցը, որի տնօրեն Սուրեն Իսրայելյանը մեր գյուղացի էր ու, ինչպես հետո իմացա՝ Մոսո բիձուս դասընկերը: Տնօրենն ինձ իմ ցեղի նմանությամբ ճանաչեց՝ մինչեւ խոսելս, հետո ավելի ճանաչեց ինձ խոսքերիցս՝ Մոսո բիձուս հետ համեմատելով: Ես երկար ոգեւորված բացատրում էի, որ երբ գրականության ուսուցչուհի լինեմ, Մեծարենցին ոնց եմ ներկայացնելու, Բակունցին ոնց եմ ներկայացնելու... հայոց լեզվից չէի խոսում, իմ հույսը գրականությունն էր լինելու: Սուրեն Իսրայելյանն ինձ երկար ու ջերմ դեմքով լսեց ու ասաց. "Աղջիկ ջան, դու լավ աղջիկ ես երեւում, գրագետ աղջիկ ես երեւում, բայց դասատվացու չես": Նա երեւի լավ նկատել էր չստացված կյանքիցս մնացած իմ մարմնի դողը, հուզմունքս, աչքս, ունքս ու այլ մարմնամասերս նյարդայնորեն շարժելը, որ հիմա կարծես թե քչացել է: Ես ահա այդ ժամանակ ասացի՝ իսկ չի՞ կարելի ինձ դասարան տաք առաջին հարկում, որ եթե երեխաները լուսամուտից ինձ դուրս գցեն, կամ ես՝ իրենց, զոհեր չլինեն: Տնօրենը ծիծաղեց ու ասաց՝ դու հումորով լրիվ Մոսոն ես, ու մի քանի զվարճալի բաներ պատմեց իրենց մանկությունից, երբ արտերը քչփորող կիսասոված տղաներ էին, ու Մոսոն միշտ հումորով, թեթեւ ծաղրով ու ոտանավոր գրող տղա էր: "Ոտանավոր գրողը" ինձ ընդհանրապես սպանեց, որովհետեւ այդ ժամանակ արդեն ես գրում էի ու տպագրվում: Ու Մոսո բիձես դարձավ իմ ժառանգը, իմ տղան, ես իրա ժառանգը կլինեի, եթե նա 16-17 տարի ապրած չլիներ, իսկ ես այդ ժամանակ նրա կրկնակին էի: Եւ իմ հորեղբայր Մոսոյի կորչելը պատերազմում ես Հաղթանակի այգում այդ օրը զգացի, պատերազմական սարսռեցնող երգերի տակ, ահա այդ ժամանակ ես տեսա ռուսական տափաստանները ու խուճապահար, տանկերի տակ կորչող մաքուր, լավ տղաներին... ես լսեցի հորեղբորս մահվան սարսափը իմ տան բարբառով ասած...
Պատերազմ ասածը մենք՝ մեծացող երեխաներս, հիմնովին հասկացանք այն ժամանակ, երբ հասկացանք, որ Հիտլերն ու Ստալինը նույնն են, այսինքն՝ ազնիվ հոգիների համար փախչելու տեղ չկա: Իրենց միջի թուլության դեմ պատերազմը չհաղթահարելու պատճառով ահա նրանք իմ անուշ հորեղբոր նման մարդկանց տարել՝ մի տեղ անհայտ կորցրել են: Միակ պատերազմը, որ տեսել եմ իմ աչքերով, 2008թ. մարտի 1-ին էր: Մարտի մեկից հետո ես կասկածի տակ առա ղարաբաղյան պատերազմի այն հերոսների հերոսությունը, որոնք պաշտոն-փող եւ այդ կարգի բաների պատճառով ժողովրդի սպանությունը նկատելու չտվին կամ հենց իրենք մասնակցեցին սպանությանը:
Իմ հորեղբայր Մոսոյի անունը գյուղում գրված երկու տեղ կա՝ "Բաբայան Մ. Պ.": Մեկը գյուղի հուշարձանին է գրած՝ մնացած 65 ընկածի հետ մեծ պատերազմում, մյուսը թաղի աղբյուրի մարմարյա ճակատին է գրված՝ թաղի զոհերն են: Ինձ մանկությանս տարիներին ոչ ոք չէր սովորեցրել, բայց ես ջրի գնալիս լվանում էի հորեղբորս անունը, ընդգծում-փայլեցնում էի: Թվում է, թե Հայրենական պատերազմը շատ հեռու է մեզանից, երբ տանն ապրող վետերան չունես, բայց ահա անցյալ ամռանը, երբ եղբորս դուստր 12-ամյա Սաթենիկի հետ ջրի գնացի, հանկարծ տեսա, որ Սաթենիկը դույլերը լցնելու արանքում ափով ջուր վերցրեց ու "Բաբայան Մ. Պ."-ն լվաց: Ես չէի Սաթենիկին սովորեցրել դա, ոնց որ ինձ ոչ ոք չէր սովորեցրել, ուղղակի Սաթենիկը լաց ուներ իմ պես, ու Մոսոյի արյունն էր նրա մեջ շարունակվել:
http://www.hraparak.am/hodvac.php?h_id=2557
Պատերազմ ասածը մենք՝ մեծացող երեխաներս, հիմնովին հասկացանք այն ժամանակ, երբ հասկացանք, որ Հիտլերն ու Ստալինը նույնն են, այսինքն՝ ազնիվ հոգիների համար փախչելու տեղ չկա:
ԳԱՅԱՆԵ ԲԱԲԱՅԱՆ
Մայիսի 9-ին Հաղթանակի այգում ես մի քանի տարի առաջ եմ եղել` ավելի հասուն տարիքում, ու հասկացել եմ, որ արդեն շատ ծանր տեղ է այդ այգին: Մանավանդ այդ օրը, որը "Հաղթանակի օր" է կոչվում: Հիմա չգիտեմ` դեռեւս կա՞ն Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մասնակից վետերաններ՝ դեռեւս իրենց ոտք ու ձեռքով, մայիսի 9-ին այգի գնացող, բայց իմ գնացած տարին կային, եկել էին՝ միայնակ ծերի, աղքատների խեղճ հագուստներով ու մեդալները կպցրած: Ալան-թալանի ու ստի այս երկրի անմուսկուլ ծերերը "Դեն պաբեդի" երգի տակ այնքա՜ն անմարդկայնորեն անպաշտպան էին, որ լացս մի կերպ զսպեցի, բայց հեկեկոց էր սկսվել: Այդ երգե՜րը, մեր մոտիկ նախնիների պատմությունը, ծերունիների անտերությունը, սովետական կինոֆիլմերի "զա ռոդինու, զա Ստալինա" կանչերը՝ տանկի տակ մտնելուց առաջ, այսօրվա բութ մեծահարուստների՝ վետերաններին խմացնելը, 10 հազարական դրամ նվերը տեսախցիկների առաջ. ահա այդ ամենի համար էի լաց լինում, բայց աղջկաս, որի խնդրանքով էի այգի գնացել, ասացի, որ իմ անհայտ կորած Մոսո բիձու համար եմ լաց լինում. "Իմ Մոսո բիձին, պատկերացնո՞ւմ ես, տարիքը դեռ լրացած չի եղել, գյուղապետի տղի տեղն են տարել, իմ Վարսենիկ բաբոս նրան սպասելուց խելքը թռցրել էր մի քիչ, իրա ապրող տղերքին էլ էր անիծելիս ասում՝ Մոսոյի օրումը նստեք":
Իմ Մոսո բիձեն իրենից մի հատ նկար է թողել: Հիմա էլ, մեր տան կողքին գտնվող բաբոյիս լքված տան պատին կա՝ մեծացրած, պարզ շրջանակի մեջ դրված, հիմա էդ տունը մենք որպես մառան ենք օգտագործում, ու պատահում է, երբ գյուղ գնացած ժամանակս գնում եմ "շտոփից" օղի լցնելու՝ Երեւան բերելու համար, մի ակնթարթ նայում եմ Մոսո բիձուս դեմքին, հորս նման կանաչաչյա, զինվորական շորերով, պիլոտկան գլխին պատանի է՝ երեւի անհայտ կորչելուց առաջ նկարված: Ես՝ նրա մահից մոտ 30 տարի հետո ծնված եղբոր դուստրս, ուրախ եմ, որ մի մայիսի 9-ի, սարսռեցնող երգերի հնչյունների ներքո մի լավ լաց եմ եղել նրա անհայտ կորչելու համար, դա զոհվելուց ավելի մեծ ցավ է ինձ թվում: Ես Մոսո բիձուս մասին կցկտուր տեղեկություններ ունեի միայն, որովհետեւ մեր ցեղը խոսող չի, տեղեկություններ փոխանցող չի, պիտի կամ կռահես, կամ ակամա մի-մի արտահայտությունից հավաքես ինֆորմացիան՝ մանկուց ու մի օր պատկերը տեսնես: Հորս մի արտահայտությունն էի լսել՝ "Մոսոն լավ սվորեր դպրոցում", մի օր էլ հորս որոշեցի ուղիղ հարց տամ՝ "Մոսոն ի՞նչ տիպի տղա էր": "Մոսոն համ հեր էր ինձ հմա, համ ախպեր",- ասաց հայրս, ու խոսակցությունն ավարտվեց: Հայրս պատերազմի տարիներին թողել էր դպրոցը երկրորդ թե երրորդ դասարանից, տառերը դիմում գրելու մակարդակի գիտի, ձեռագիրը հատ-հատ զգուշորեն հավաքում է: Մոսոյի՝ պատերազմ գնալուց հետո հորս հայրն էլ է մահացել, եւ տասնմեկ տարեկան հայրս բռնել է տուն պահելու ճանապարհը՝ փայտ ծախելով, կարտոֆիլի "խժիվով", ու ետպատերազմյան տարիներին հասել է քույրերին օժիտ տալու մակարդակի:
Մոսո բիձուս մասին մի անակնկալ տեղեկություն՝ ոչ մեր ցեղի անդամից իմացա, երբ հասել էի դիպլոմի, որտեղ գրված էր՝ "բանասերի եւ հայոց լեզվի ու գրականության ուսուցչի որակավորում", եւ մի փորձ արեցի, այսպես ասած՝ ըստ դիպլոմի աշխատելու: Գնացի Ալավերդու թիվ 2 դպրոցը, որի տնօրեն Սուրեն Իսրայելյանը մեր գյուղացի էր ու, ինչպես հետո իմացա՝ Մոսո բիձուս դասընկերը: Տնօրենն ինձ իմ ցեղի նմանությամբ ճանաչեց՝ մինչեւ խոսելս, հետո ավելի ճանաչեց ինձ խոսքերիցս՝ Մոսո բիձուս հետ համեմատելով: Ես երկար ոգեւորված բացատրում էի, որ երբ գրականության ուսուցչուհի լինեմ, Մեծարենցին ոնց եմ ներկայացնելու, Բակունցին ոնց եմ ներկայացնելու... հայոց լեզվից չէի խոսում, իմ հույսը գրականությունն էր լինելու: Սուրեն Իսրայելյանն ինձ երկար ու ջերմ դեմքով լսեց ու ասաց. "Աղջիկ ջան, դու լավ աղջիկ ես երեւում, գրագետ աղջիկ ես երեւում, բայց դասատվացու չես": Նա երեւի լավ նկատել էր չստացված կյանքիցս մնացած իմ մարմնի դողը, հուզմունքս, աչքս, ունքս ու այլ մարմնամասերս նյարդայնորեն շարժելը, որ հիմա կարծես թե քչացել է: Ես ահա այդ ժամանակ ասացի՝ իսկ չի՞ կարելի ինձ դասարան տաք առաջին հարկում, որ եթե երեխաները լուսամուտից ինձ դուրս գցեն, կամ ես՝ իրենց, զոհեր չլինեն: Տնօրենը ծիծաղեց ու ասաց՝ դու հումորով լրիվ Մոսոն ես, ու մի քանի զվարճալի բաներ պատմեց իրենց մանկությունից, երբ արտերը քչփորող կիսասոված տղաներ էին, ու Մոսոն միշտ հումորով, թեթեւ ծաղրով ու ոտանավոր գրող տղա էր: "Ոտանավոր գրողը" ինձ ընդհանրապես սպանեց, որովհետեւ այդ ժամանակ արդեն ես գրում էի ու տպագրվում: Ու Մոսո բիձես դարձավ իմ ժառանգը, իմ տղան, ես իրա ժառանգը կլինեի, եթե նա 16-17 տարի ապրած չլիներ, իսկ ես այդ ժամանակ նրա կրկնակին էի: Եւ իմ հորեղբայր Մոսոյի կորչելը պատերազմում ես Հաղթանակի այգում այդ օրը զգացի, պատերազմական սարսռեցնող երգերի տակ, ահա այդ ժամանակ ես տեսա ռուսական տափաստանները ու խուճապահար, տանկերի տակ կորչող մաքուր, լավ տղաներին... ես լսեցի հորեղբորս մահվան սարսափը իմ տան բարբառով ասած...
Պատերազմ ասածը մենք՝ մեծացող երեխաներս, հիմնովին հասկացանք այն ժամանակ, երբ հասկացանք, որ Հիտլերն ու Ստալինը նույնն են, այսինքն՝ ազնիվ հոգիների համար փախչելու տեղ չկա: Իրենց միջի թուլության դեմ պատերազմը չհաղթահարելու պատճառով ահա նրանք իմ անուշ հորեղբոր նման մարդկանց տարել՝ մի տեղ անհայտ կորցրել են: Միակ պատերազմը, որ տեսել եմ իմ աչքերով, 2008թ. մարտի 1-ին էր: Մարտի մեկից հետո ես կասկածի տակ առա ղարաբաղյան պատերազմի այն հերոսների հերոսությունը, որոնք պաշտոն-փող եւ այդ կարգի բաների պատճառով ժողովրդի սպանությունը նկատելու չտվին կամ հենց իրենք մասնակցեցին սպանությանը:
Իմ հորեղբայր Մոսոյի անունը գյուղում գրված երկու տեղ կա՝ "Բաբայան Մ. Պ.": Մեկը գյուղի հուշարձանին է գրած՝ մնացած 65 ընկածի հետ մեծ պատերազմում, մյուսը թաղի աղբյուրի մարմարյա ճակատին է գրված՝ թաղի զոհերն են: Ինձ մանկությանս տարիներին ոչ ոք չէր սովորեցրել, բայց ես ջրի գնալիս լվանում էի հորեղբորս անունը, ընդգծում-փայլեցնում էի: Թվում է, թե Հայրենական պատերազմը շատ հեռու է մեզանից, երբ տանն ապրող վետերան չունես, բայց ահա անցյալ ամռանը, երբ եղբորս դուստր 12-ամյա Սաթենիկի հետ ջրի գնացի, հանկարծ տեսա, որ Սաթենիկը դույլերը լցնելու արանքում ափով ջուր վերցրեց ու "Բաբայան Մ. Պ."-ն լվաց: Ես չէի Սաթենիկին սովորեցրել դա, ոնց որ ինձ ոչ ոք չէր սովորեցրել, ուղղակի Սաթենիկը լաց ուներ իմ պես, ու Մոսոյի արյունն էր նրա մեջ շարունակվել:
http://www.hraparak.am/hodvac.php?h_id=2557