Փայլուն հարցազրույց no. 1 - Հրանտ Տեր-Աբրահամյան
Իմ կողմից. մի քանի հատված ուղղակի գերազանց են: Կեցցե՛ս, Հրանտուս:
ՀԱԿ-Ը ՖԱՆՏԱՍՏԻԿ ԲԱՆ Է ԱՆՈՒՄ
Հրանտ Տէր-Աբրահամեան. հրապարակախոս, ուստա
Հրանտ, ղրղզական սցենարի զարգացում մեզանում կարծես թե բացառում են: Ի՞նչ եք կարծում, նմանօրինակ զարգացումների ականտես չե՞նք լինի:
Ճիշտն ասած, ինձ ղրղզական թեման անհետաքրքիր է այն առումով, որ թեման քննարկվում է, բայց մինիմալ, բազիսային տեղեկատվություն այդ հասարակությունից, այդ պետությունից, տեղի ավանդույթներից չկա, այսինքն` քննարկվում է օդի մեջ ինչ- որ բան: Սա բավական տիպիկ է մեզ համար` ամեն ինչից խոսալ զրոյական ինֆորմացիա ունենալով: Արդյունքում այս տիպի քննարկումները ոչ մի հետք, ոչ մի արդյունք չեն ունենում: Ես չեմ ասում` հանրագիտարանի մակարդակի գիտելիքներ են պետք ամեն հարցից, խոսքն ընդամենը մինիմալ բազային տեղեկատվություն ունենալու մասին է: Սա քննարկման մշակույթի հարց է: Մեզանում մտավորականի տարօրինակ պատկերացում կա: Մտավորականը նա է, ով ամեն ինչի մասին կարծիք ունի, բայց նա իր պարտքը չի համարում կոմպետենտ լինել: Մի տեսակ ավելի բարոյական, քան ինտելեկտուալ պատրաստված կերպար է:
Ինքս էլ չեմ խորացել ղրղզական թեմայի մեջ, դրա համար էլ գրեթե չեմ անդրադարձել դրան: Բայց մոտավորապես պատկերացում ունեմ, որ այդտեղ կա հյուսիսի եւ հարավի հստակ բաժանում, կլանների մրցություն և այլն: Նաև ամերիկյան բազայի պահը պետք չէ մոռանալ: Բայց, կրկնեմ, ղրղզական թեմայի քննարկումը ինձ հետաքրքիր չէ, քանի որ ոչ ես, ոչ էլ այլոք բավարար չափի պատկերացում չունենք, թե ինչ է կատարվել, որպեսզի ասենք` այդ սցենարը մեզ մոտ հնարավոր է, թե ոչ:
Ըստ Ձեզ, ժողովուրդն ունի՞ ապստամբության իրավունք:
Թող անհամեստ չհնչի, բայց ապստամբության իրավունքի մասին թեման առաջիններից մեկը ես եմ բարձրացրել դեռ 2006-ի աշնանը «Հայկական ժամանակում», այն ժամանակ դեռ այդքան քննարկվող թեմա չէր: Տեսական կողմից, եթե վերցնում ենք, չի կարող ժողովուրդն ապստամբության իրավունք չունենալ, եթե ընդունում ենք ժողովրդավարության հիմքում ընկած փիլիսոփայությունը, այսինքն` նաև մեր Սահմանադրությամբ ամրագրված փիլիսոփայությունը:
Սահմանադրության պահը հատուկ եմ շեշտում, որովհետեւ, եթե նույնիսկ չես ընդունում ժողովրդավարական արժեքները, ինչը յուրաքանչյուրի անձնական գործն է, պետության Սահմանադրությունը չես կարող չընդունել, եթե օրինապաշտ եւ պետականամետ մարդ ես քեզ համարում: Ժողովրդավարության, մարդու իրավունքների ամբողջ տրամաբանությունը` առանց ապստամբության իրավունքի կատարյալ չեն: Վերցնենք մեր Սահմանադրությունը, որտեղ գրված է` իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին և հետո անմիջապես գրված է, որ ժողովուրդը ձևավորում է իշխանությունը ընտրությունների միջոցով: Նաև նշված է, որ իշխանության յուրացումը որևէ խմբի կողմից հանցագործություն է, բայց նշված չէ որևէ մեխանիզմ, որ եթե այդ որևէ խումբը, այնուամենայնիվ, իշխանությունը յուրացնում է, ինչպես այսօր մեզ մոտ է, քանի որ, ըստ էության մարտի մեկին իշխանությունը բռնությամբ յուրացրեցին մի խումբ մարդիկ, ապա ժողովուրդն ի՞նչ է անում այդ դեպքում, կամ այդ խմբին ի՞նչ է հասնում, ի՞նչ մեխանիզմ կա, որով դա կանխվում է կամ հսկվում է: Այդ մեխանիզմը գոյություն չունի:
Իրականում սա նախապատմություն ունի. դեռևս Ֆրանսիական հեղափոխության ժամանակ, երբ մարդու իրավունքների հռչակագիրն ընդունվեց, ի սկզբանե այդ դրույթը կար, որ ժողովուրդն ունի ապստամբելու իրավունք, բայց հետո, երբ եղավ թերմիդորի հեղաշրջումը 1793 թվականին, այդ դրույթը հանվեց: Այդ դրույթը հենց այնպես չհայտնվեց ֆրանսիական հեղափոխության ժամանակ: Դա նախապատմություն ունի: Եվրոպական միջնադարյան եւ հետագա փիլիսոփայության և աստվածաբանության մեջ քննարկվելիք հարց էր` արդյոք ժողովուրդն իրավունք ունի թագավորին տապալելու, երբ վերջինս բռնակալ է դառնում: Եվ որոշ աստվածաբաններ ասում էին, որ այո, չնայած միջնադարյան փիլիսոփայության մեջ թագավորը համարվում էր Աստծո օծյալ:
Բայց այստեղ ուրիշ խնդիր էլ կա. տեսության մեջ ամեն ինչ ճիշտ է, բայց երբ գալիս ենք պրակտիկայի պահին, այդտեղ ես օրինակ ինձ համար վերջնական պատասխան չունեմ: Ես կողմ եմ, որ քննարկենք և ի վերջո ամրագրենք նաև Սահմանադրության մեջ, բայց այդ դեպքում շատ մեծ հարցեր են առաջ գալիս` ի՞նչ է նշանակում ժողովուրդն ունի ապստամբության իրավունք. ինչպե՞ս ենք սահմանում ժողովուրդը, ապստամբությունը, իրավունքը և այլն: Ասենք, եթե տեղի է ունենում ռազմական հեղաշրջում, ասում ենք` ժողովուրդը տապալե՞ց, կամ ո՞րն է չափանիշը, որ այսքան մասը ժողովուրդն է, այնքան մասը ժողովուրդը չէ: Արման Գրիգորյանի հարցազրույցում մի լավ հատված կար, երբ նա համեմատում էր 68-ի ֆրանսիական եւ 67-ի Կալիֆոռնիայի դեպքերը, այդտեղ շատ ճիշտ բան էր ասում, որովհետև այդ հիպպիական շարժումների ժամանակ ոչ մեկը ոչ մի բան չէր ջարդում, չէր կրակում, ծաղիկներով դուրս էին գալիս զինվորների դեմ ու թվում է`որևէ բան չեղավ, բայց իրականում 67-ից հետո շատ մեծ բան փոխվեց աշխարհում, հասարակական արժեքները փոխվեցին, այսինքն` այն արժեքները, որոնք ձևավորվեցին այդ միջավայրում, հիմա արդեն դարձել են համընդհանուր:
Ինչո՞ւ բոլորը վայ-վույով ընդունեցին Քոչարյանի որսի նկարները. բոլոր տիրակալներն էլ պատվով առյուծ էին սպանում, բայց հիմա մենք այդպես չենք ընկալում, ասում ենք` չհասկացանք, առյուծը քեզ ի՞նչ է արել, որ դու իրեն սպանել ես, և հենց դա 60-ականների ձևավորված արժեքներից մեկն է, որ մենք հիմա կենդանի սպանելը չենք ընկալում որպես հերոսություն, ընկալում ենք որպես տղայական հիմարություն եւ դաժանություն: Երբ փոխվում է մարդկանց մտածողությունը, փոփոխությունները տեղի են ունենում առանց բռնության: Դրա համար է այդքան կարեւոր մտավորականների գործը: Որքան ավելի նրանք աշխատեն մտածողության փոփոխության առումով, այդքան ավելի քիչ արյուն կհոսի: Որքան ավելի շատ բռնության կարիք կա, այդքան ավելի քիչ է հասունացել փոփոխության անհրաժեշտության գիտակցությունը հասարակության մեջ:
Եթե դու բռնության կարիք ունես, ուրեմն նույնիսկ եթե դու մեծամասնություն ես, բայց բացարձակ մեծամասնություն չես, դու ինչ-որ մեկին ստիպված ես կամքդ փաթաթել: Ուրեմն կա հասարակության հատված, որը կամ անտարբեր է, կամ էլ հենց քո դեմ է տրամադրված: Ես չեմ ասում` բացառենք բռնությունն առհասարակ: Բայց ասում եմ, որ ամենակատարյալ հաղթանակը ոչ բռնի հաղթանակն է: Եվ, ի դեպ, նույնն է հուշում ռազմական ստրատեգիայի պատմությունն ու տեսությունը: Հատկապես հին չինական եւ անգլիական դպրոցները շեշտում են, որ կատարյալ հաղթանակն այն է, որին առանց ճակատամարտի ես հասնում: Հռոմում էլ մի զորավար կար, որին կոչում էին Մաոսմուս Դանդաղկոտ, որովհետեւ նա Հանիբալեսի դեմ չէր պատերազմում, երբ Հանիբալեսը արդեն Իտալիա էր ներխուժել: Վերջը հռոմեացիները նրան փոխեցին, եւ փոխարենը ընտրեցին «վճռական» Էմիլիուս Պավլոսին: Եվ վճռական ճակատամարտում հռոմեացիները գլխովին ջախջախվեցին, ուղղակի կոտորվեցին: Այդ ժամանակ հռոմեացիները նորից կանչեցին Դանդաղկոտին, որն իր համառ դանդաղկոտությամբ ի վերջո հասավ հաղթանակի:
Հրանտ, այնուամենայնիվ, ապստամբության պահը արդյոք չի հասունանում անելանելի իրավիճակներում:
Մեր ժողովրդի մի զգալի մասը հիմա էլ ապստամբած վիճակում է: Ապստամբությունն էլ նայած, թե ինչպես մեկնաբանենք, այդ հիպպիների շարժումներն էլ էին ապստամբություն և մեծ ապստամբություն, արժեքների ապստամբություն: Ամեն դեպքում, 2008 թիվը մի սահման է, և հիմա մեզ մոտ արժեքների ձևավորման փուլ է գնում, այսինքն` մի պրոցես, որն ի վերջո կհեղաշրջի մեր հասարակության մտածողությունը, և դա կլինի ամենամեծ ապստամբությունը, որովհետև կարող ես հիմա իշխանություն գրավել, բայց ես չեմ կարծում, որ կփոխվի հասարակության մտածողությունը:
Ես իհարկե շատ կուրախանայի, որ իշխանափոխություն տեղի ունենար 2008-ին, բայց ես համոզված էի այն ժամանակ էլ, որ այդ ոգևորությունը շատ արագ` ամիսների ընթացքում, կփոխվեր հիասթափության: Ես մի բան էլ ասեմ այս առումով, ու թող բոլորը ինձնից նեղանան: Վերջերս շատ եմ մտածել այս թեմայի շուրջ: Մենք հեթանոս ազգ ենք մինչև հիմա, դրա համար էլ ուզում ենք անպայման բռնի հեղափոխություն: Իրականում նաև ժողովրդավար չենք, դրա համար ուզում ենք մի հատ դուբինկայով պապա գա, ու էն մյուս պապային գցի, ոնց որ գորիլաների հասարակություններում է տեղի ունենում` վոժդին գցում է մի ուրիշ վոժդ, ու երկուսն էլ ուժով են դա անում: Կոնգրեսին այսօր հազար ու մի բանի մեջ կարելի է մեղադրել: Ինձ էլ շատ բաներ հասկանալի չեն: Մինչև վերջ հասկանալի չէ, օրինակ, Արցախի հարցում եղած դիրքորոշումը եւ այլն: Կոնգրեսը ֆանտաստիկ բան է անում` ձևավորելով մեզանում անարյուն հեղափոխության, բարոյական ուժի հասկացությունը: Սա հարյուր տոկոս հաջողություն չի երաշխավորում, բայց եթե հաջողվի, սա կլինի տասնապատիկ ավելի ուժեղ հաղթանակ, քան «Գավրոշի մոդելը», որը պարտադրում է մեզ ֆրանսիական այն մոդելը, որի ազդեցությունը ուժեղ է մեր պետական մոդելի ենթատեքստում:
Իսկ հիասթափություն այս պարագայում չկա՞: Օրինակ, Մարինե Պետրոսյանի հոդվածում էր դա նկատելի:
Մարինե Պետրոսյանի մոտ հիասթափություն չկա, նա փորձում է իր ճանապարհը գտնել, ասում է` ես ուզում եմ նոր շարժում: Ես, օրինակ, համարում եմ, որ դա ռեալ չէ: Բայց նույնիսկ առանձնանալով Շարժումից` ինքը, միևնույն է, մնում է 2008-ին ձևավորված արժեքների մարդ, ինքն այդ դաշտում է գործում: 2008-ով անցած մարդը չի հիասթափվի: Նա կարող է փնտրել, սխալվել կամ չգիտեմ, ի՞նչ անել, բայց հիասթափությունն անցյալում է` դա հին` դիլխոր հայերի տեսակին է բնորոշ, ու համենայն դեպս հաստատ Մարինեի մասին չէ, եթե գոնե մի քիչ իրեն ճանաչում եք:
Մարինեն շատ դրական բան է անում, նա բացում է այլընտրանքային հնարավորության քննարկում հենց ընդդիմության ներսում: Մենք այսօր ողջ մտավոր դաշտն ենք գրավում: Բոլոր բանավեճերը տեղի են ունենում ընդդիմադիր դաշտում: Իշխանամետ կողմից ոչինչ չկա: Ոչ մի համարժեք ինտելեկտուալ պատասխան: Իսկ դա նշանակում է, որ նրանք հաստատ մի օր գնացող են` ժամանակի ու համբերության հարց է:
Էսօր երկրորդ անհամեստությունն անեմ: Ես առաջիններից մեկն էի Կոնգրեսի ներսում, որ հրապարակային քննադատության հարցեր բարձրացրի դեռ 2008-ի աշնանը նույն Մարինեի հետ միասին, որ ինչ-որ բաներ այն չեն: Բայց հիմա նկատում եմ, որ ՀԱԿ քննադատությունը (ի նկատի ունեմ հենց ներքին քննադատությունը, այլ ոչ թե, օրինակ, Ա. Թեւանյանի տիպի մարդկանց քննադատությունը, որն իմ կարծիքով նույնպես շատ կարեւոր կառուցվածքային դեր է կատարում, եւ իմ կարծիքով` դրական դեր, իսկ թե «ում մարդն է նա»` խոսակցություններն ամենաանհետաքրքիր թեմաներից են), ահա, այդ ներքին քննադատությունն ինքն է վերածվում մի տեսակ շտապերի հավաքածուի, մի տեսակ կարծրացած ու այլեւս անհետաքրքրիր համակարգի: Ու ես վախենում եմ, որ հանկարծ, այս ճանապարհով չվերադառնանք 2005-2006-ի տաղտկալի, ճահճային դրության:
Հիմա շատ կարեւոր բան է տեղի ունենում: Այն փաստը, որ դու երկու տարի շարունակ անընդհատ այդ դիմադրության պրոցեսի մեջ ես, չնայած դիմադրությունը կարող է կորցրել է իր առաջին օրերի արտաքին էֆեկտը, որովհետև ինքը դարձել է առօրյա, սովորության պես մի բան, բայց դա չի կարող մարդուն ներքուստ չվերափոխել, եւ չվախենամ պաթոսից` ուղղակի մաքրել:
Մարդու իրավունքների պաշտպանն ասում է, որ իշխանությունը զգում է, որ այդքան երկար ժամանակ չի կարող այսպես շարունակվել, և այնտեղ էլ են ինչ-որ պրոցեսներ գնում:
Մի քիչ բարդ հարց է: Ինչ վերաբերում է մոնոպոլիաների դեմ պայքարին, մի քիչ թերահավատորեն եմ մոտենում, քանի որ ի սկզբանե հարցը բարձրացավ այն ժամանակ, երբ զույգ Սարգսյանները եկան իշխանության, և ինձ թվում է` այդտեղ կա ինչ-որ կեղծիք: Սա կարող է լինել ոչ թե մոնոպոլիաների, օլիգարխների դեմ պայքար հանուն ազատ համակարգի ստեղծման, այլ շատ հնարավոր է, որ այստեղ, ընդհակառակը, ավելի կենտրոնացնելու մասին է գնում խոսքը, այսինքն` եթե հիմա կան մի քանի օլիգարխներ, շատ հնարավոր է, որ այդ ծրագրի արդյունքում մի օլիգարխ մնա` ի դեմս մեր «ամենասիրելի» Սերխիո Լիբերտովիչի: Այդ մասին, ի դեպ, լավ վերլուծում է նույն Թեւանյանը:
Արման Գրիգորյանը հարցնում է շարքի մյուս մասնակիցներին` հիմա Հայաստանը ԱՊՀ անդա՞մ է, ԱՊՀ-ն կարո՞ղ է դառնալ ինչպես Եվրամիությունը, անկախ պետությունների այնպիսի համագործակցություն, որին կկարողանան անդամակցել Արցախը, Օսիան, Աբխազիան, ինչու ոչ, նաև Ռուսաստանի հանրապետությունները, թե մենք լատինաամերիկյան մի պետություն ենք:
Մենք իհարկե հետսովետական տարածքի մաս ենք, ու բոլոր գործընթացները, որոնք որ մեզ մոտ տեղի են ունենում, չի կարելի միայն մեր հայկական տեսանկյունով դիտարկել, դրանք ընդհանուր գործընթացների մասնավոր դրսևորում են, այսինքն` եթե մենք այդ լայն դաշտը կորցնում ենք, մեզ հաճախ թվում է` միայն մեզ հետ է դա տեղի ունենում, բայց դա միայն մեզ հետ տեղի չի ունենում, ուղղակի այդ պրոցեսները ունեն տեղական տարբեր յուրահատկություններ: Այդ առումով հետսովետական տարածքի մաս ենք, բայց տվյալ դեպքում դա մեզ համար մինուս է, և շատ լավ կլիներ` մենք այդ տարածքից կարողանայինք «պոկվել»:
Հարցի երկրորդ շերտը` կարո՞ղ է արդյոք ԱՊՀ-ն վերածվի ինչ-որ մի այլ` ավելի դրական բանի: Տեսականորեն կարող է, բայց այսօրվա դրությամբ ես այդպիսի միտում չեմ տեսնում: Կառույցի գլխավոր դերակատարը Ռուսաստանն է, նա որևէ հետաքրքիր, արժեքային առաջարկ չունի ոչ աշխարհին, ոչ մեզ, բացի անհոդաբաշխ բռբռոցից: Այլ բան է, որ եթե մի օր ԱՊՀ տարածքում էլ ինչ-որ դրական արժեքային համակարգի, միասնական նպատակի, իդեալի առաջարկ լինի: Ենթադրում եմ` Ռուսաստանը չի մնա հավերժ քնի մեջ, եւ մի օր ռուսների հետ նորից հետաքրքիր կլինի քաղաքական եւ մշակութային երկխոսության ծավալել: Այդ ժամանակ էլ կտեսնենք: Գուցե այդ օրը զարմանանք, որ ռուսական ազդեցությունն այսքան քննադատող ձեր խոնարհ ծառան, դառնա ամենառուսամետ մարդը Հայաստանում` հիշելով իր ռուսական կրթությունը եւ ռուսախոսությունը:
ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ
http://lragir.am/armsrc/interview34596.html
«Հայկական ժամանակ»Ask Nikol a questionԱհուրա Մազդա
ՀԱԿ-Ը ՖԱՆՏԱՍՏԻԿ ԲԱՆ Է ԱՆՈՒՄ
Հրանտ Տէր-Աբրահամեան. հրապարակախոս, ուստա
Հրանտ, ղրղզական սցենարի զարգացում մեզանում կարծես թե բացառում են: Ի՞նչ եք կարծում, նմանօրինակ զարգացումների ականտես չե՞նք լինի:
Ճիշտն ասած, ինձ ղրղզական թեման անհետաքրքիր է այն առումով, որ թեման քննարկվում է, բայց մինիմալ, բազիսային տեղեկատվություն այդ հասարակությունից, այդ պետությունից, տեղի ավանդույթներից չկա, այսինքն` քննարկվում է օդի մեջ ինչ- որ բան: Սա բավական տիպիկ է մեզ համար` ամեն ինչից խոսալ զրոյական ինֆորմացիա ունենալով: Արդյունքում այս տիպի քննարկումները ոչ մի հետք, ոչ մի արդյունք չեն ունենում: Ես չեմ ասում` հանրագիտարանի մակարդակի գիտելիքներ են պետք ամեն հարցից, խոսքն ընդամենը մինիմալ բազային տեղեկատվություն ունենալու մասին է: Սա քննարկման մշակույթի հարց է: Մեզանում մտավորականի տարօրինակ պատկերացում կա: Մտավորականը նա է, ով ամեն ինչի մասին կարծիք ունի, բայց նա իր պարտքը չի համարում կոմպետենտ լինել: Մի տեսակ ավելի բարոյական, քան ինտելեկտուալ պատրաստված կերպար է:
Ինքս էլ չեմ խորացել ղրղզական թեմայի մեջ, դրա համար էլ գրեթե չեմ անդրադարձել դրան: Բայց մոտավորապես պատկերացում ունեմ, որ այդտեղ կա հյուսիսի եւ հարավի հստակ բաժանում, կլանների մրցություն և այլն: Նաև ամերիկյան բազայի պահը պետք չէ մոռանալ: Բայց, կրկնեմ, ղրղզական թեմայի քննարկումը ինձ հետաքրքիր չէ, քանի որ ոչ ես, ոչ էլ այլոք բավարար չափի պատկերացում չունենք, թե ինչ է կատարվել, որպեսզի ասենք` այդ սցենարը մեզ մոտ հնարավոր է, թե ոչ:
Ըստ Ձեզ, ժողովուրդն ունի՞ ապստամբության իրավունք:
Թող անհամեստ չհնչի, բայց ապստամբության իրավունքի մասին թեման առաջիններից մեկը ես եմ բարձրացրել դեռ 2006-ի աշնանը «Հայկական ժամանակում», այն ժամանակ դեռ այդքան քննարկվող թեմա չէր: Տեսական կողմից, եթե վերցնում ենք, չի կարող ժողովուրդն ապստամբության իրավունք չունենալ, եթե ընդունում ենք ժողովրդավարության հիմքում ընկած փիլիսոփայությունը, այսինքն` նաև մեր Սահմանադրությամբ ամրագրված փիլիսոփայությունը:
Սահմանադրության պահը հատուկ եմ շեշտում, որովհետեւ, եթե նույնիսկ չես ընդունում ժողովրդավարական արժեքները, ինչը յուրաքանչյուրի անձնական գործն է, պետության Սահմանադրությունը չես կարող չընդունել, եթե օրինապաշտ եւ պետականամետ մարդ ես քեզ համարում: Ժողովրդավարության, մարդու իրավունքների ամբողջ տրամաբանությունը` առանց ապստամբության իրավունքի կատարյալ չեն: Վերցնենք մեր Սահմանադրությունը, որտեղ գրված է` իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին և հետո անմիջապես գրված է, որ ժողովուրդը ձևավորում է իշխանությունը ընտրությունների միջոցով: Նաև նշված է, որ իշխանության յուրացումը որևէ խմբի կողմից հանցագործություն է, բայց նշված չէ որևէ մեխանիզմ, որ եթե այդ որևէ խումբը, այնուամենայնիվ, իշխանությունը յուրացնում է, ինչպես այսօր մեզ մոտ է, քանի որ, ըստ էության մարտի մեկին իշխանությունը բռնությամբ յուրացրեցին մի խումբ մարդիկ, ապա ժողովուրդն ի՞նչ է անում այդ դեպքում, կամ այդ խմբին ի՞նչ է հասնում, ի՞նչ մեխանիզմ կա, որով դա կանխվում է կամ հսկվում է: Այդ մեխանիզմը գոյություն չունի:
Իրականում սա նախապատմություն ունի. դեռևս Ֆրանսիական հեղափոխության ժամանակ, երբ մարդու իրավունքների հռչակագիրն ընդունվեց, ի սկզբանե այդ դրույթը կար, որ ժողովուրդն ունի ապստամբելու իրավունք, բայց հետո, երբ եղավ թերմիդորի հեղաշրջումը 1793 թվականին, այդ դրույթը հանվեց: Այդ դրույթը հենց այնպես չհայտնվեց ֆրանսիական հեղափոխության ժամանակ: Դա նախապատմություն ունի: Եվրոպական միջնադարյան եւ հետագա փիլիսոփայության և աստվածաբանության մեջ քննարկվելիք հարց էր` արդյոք ժողովուրդն իրավունք ունի թագավորին տապալելու, երբ վերջինս բռնակալ է դառնում: Եվ որոշ աստվածաբաններ ասում էին, որ այո, չնայած միջնադարյան փիլիսոփայության մեջ թագավորը համարվում էր Աստծո օծյալ:
Բայց այստեղ ուրիշ խնդիր էլ կա. տեսության մեջ ամեն ինչ ճիշտ է, բայց երբ գալիս ենք պրակտիկայի պահին, այդտեղ ես օրինակ ինձ համար վերջնական պատասխան չունեմ: Ես կողմ եմ, որ քննարկենք և ի վերջո ամրագրենք նաև Սահմանադրության մեջ, բայց այդ դեպքում շատ մեծ հարցեր են առաջ գալիս` ի՞նչ է նշանակում ժողովուրդն ունի ապստամբության իրավունք. ինչպե՞ս ենք սահմանում ժողովուրդը, ապստամբությունը, իրավունքը և այլն: Ասենք, եթե տեղի է ունենում ռազմական հեղաշրջում, ասում ենք` ժողովուրդը տապալե՞ց, կամ ո՞րն է չափանիշը, որ այսքան մասը ժողովուրդն է, այնքան մասը ժողովուրդը չէ: Արման Գրիգորյանի հարցազրույցում մի լավ հատված կար, երբ նա համեմատում էր 68-ի ֆրանսիական եւ 67-ի Կալիֆոռնիայի դեպքերը, այդտեղ շատ ճիշտ բան էր ասում, որովհետև այդ հիպպիական շարժումների ժամանակ ոչ մեկը ոչ մի բան չէր ջարդում, չէր կրակում, ծաղիկներով դուրս էին գալիս զինվորների դեմ ու թվում է`որևէ բան չեղավ, բայց իրականում 67-ից հետո շատ մեծ բան փոխվեց աշխարհում, հասարակական արժեքները փոխվեցին, այսինքն` այն արժեքները, որոնք ձևավորվեցին այդ միջավայրում, հիմա արդեն դարձել են համընդհանուր:
Ինչո՞ւ բոլորը վայ-վույով ընդունեցին Քոչարյանի որսի նկարները. բոլոր տիրակալներն էլ պատվով առյուծ էին սպանում, բայց հիմա մենք այդպես չենք ընկալում, ասում ենք` չհասկացանք, առյուծը քեզ ի՞նչ է արել, որ դու իրեն սպանել ես, և հենց դա 60-ականների ձևավորված արժեքներից մեկն է, որ մենք հիմա կենդանի սպանելը չենք ընկալում որպես հերոսություն, ընկալում ենք որպես տղայական հիմարություն եւ դաժանություն: Երբ փոխվում է մարդկանց մտածողությունը, փոփոխությունները տեղի են ունենում առանց բռնության: Դրա համար է այդքան կարեւոր մտավորականների գործը: Որքան ավելի նրանք աշխատեն մտածողության փոփոխության առումով, այդքան ավելի քիչ արյուն կհոսի: Որքան ավելի շատ բռնության կարիք կա, այդքան ավելի քիչ է հասունացել փոփոխության անհրաժեշտության գիտակցությունը հասարակության մեջ:
Եթե դու բռնության կարիք ունես, ուրեմն նույնիսկ եթե դու մեծամասնություն ես, բայց բացարձակ մեծամասնություն չես, դու ինչ-որ մեկին ստիպված ես կամքդ փաթաթել: Ուրեմն կա հասարակության հատված, որը կամ անտարբեր է, կամ էլ հենց քո դեմ է տրամադրված: Ես չեմ ասում` բացառենք բռնությունն առհասարակ: Բայց ասում եմ, որ ամենակատարյալ հաղթանակը ոչ բռնի հաղթանակն է: Եվ, ի դեպ, նույնն է հուշում ռազմական ստրատեգիայի պատմությունն ու տեսությունը: Հատկապես հին չինական եւ անգլիական դպրոցները շեշտում են, որ կատարյալ հաղթանակն այն է, որին առանց ճակատամարտի ես հասնում: Հռոմում էլ մի զորավար կար, որին կոչում էին Մաոսմուս Դանդաղկոտ, որովհետեւ նա Հանիբալեսի դեմ չէր պատերազմում, երբ Հանիբալեսը արդեն Իտալիա էր ներխուժել: Վերջը հռոմեացիները նրան փոխեցին, եւ փոխարենը ընտրեցին «վճռական» Էմիլիուս Պավլոսին: Եվ վճռական ճակատամարտում հռոմեացիները գլխովին ջախջախվեցին, ուղղակի կոտորվեցին: Այդ ժամանակ հռոմեացիները նորից կանչեցին Դանդաղկոտին, որն իր համառ դանդաղկոտությամբ ի վերջո հասավ հաղթանակի:
Հրանտ, այնուամենայնիվ, ապստամբության պահը արդյոք չի հասունանում անելանելի իրավիճակներում:
Մեր ժողովրդի մի զգալի մասը հիմա էլ ապստամբած վիճակում է: Ապստամբությունն էլ նայած, թե ինչպես մեկնաբանենք, այդ հիպպիների շարժումներն էլ էին ապստամբություն և մեծ ապստամբություն, արժեքների ապստամբություն: Ամեն դեպքում, 2008 թիվը մի սահման է, և հիմա մեզ մոտ արժեքների ձևավորման փուլ է գնում, այսինքն` մի պրոցես, որն ի վերջո կհեղաշրջի մեր հասարակության մտածողությունը, և դա կլինի ամենամեծ ապստամբությունը, որովհետև կարող ես հիմա իշխանություն գրավել, բայց ես չեմ կարծում, որ կփոխվի հասարակության մտածողությունը:
Ես իհարկե շատ կուրախանայի, որ իշխանափոխություն տեղի ունենար 2008-ին, բայց ես համոզված էի այն ժամանակ էլ, որ այդ ոգևորությունը շատ արագ` ամիսների ընթացքում, կփոխվեր հիասթափության: Ես մի բան էլ ասեմ այս առումով, ու թող բոլորը ինձնից նեղանան: Վերջերս շատ եմ մտածել այս թեմայի շուրջ: Մենք հեթանոս ազգ ենք մինչև հիմա, դրա համար էլ ուզում ենք անպայման բռնի հեղափոխություն: Իրականում նաև ժողովրդավար չենք, դրա համար ուզում ենք մի հատ դուբինկայով պապա գա, ու էն մյուս պապային գցի, ոնց որ գորիլաների հասարակություններում է տեղի ունենում` վոժդին գցում է մի ուրիշ վոժդ, ու երկուսն էլ ուժով են դա անում: Կոնգրեսին այսօր հազար ու մի բանի մեջ կարելի է մեղադրել: Ինձ էլ շատ բաներ հասկանալի չեն: Մինչև վերջ հասկանալի չէ, օրինակ, Արցախի հարցում եղած դիրքորոշումը եւ այլն: Կոնգրեսը ֆանտաստիկ բան է անում` ձևավորելով մեզանում անարյուն հեղափոխության, բարոյական ուժի հասկացությունը: Սա հարյուր տոկոս հաջողություն չի երաշխավորում, բայց եթե հաջողվի, սա կլինի տասնապատիկ ավելի ուժեղ հաղթանակ, քան «Գավրոշի մոդելը», որը պարտադրում է մեզ ֆրանսիական այն մոդելը, որի ազդեցությունը ուժեղ է մեր պետական մոդելի ենթատեքստում:
Իսկ հիասթափություն այս պարագայում չկա՞: Օրինակ, Մարինե Պետրոսյանի հոդվածում էր դա նկատելի:
Մարինե Պետրոսյանի մոտ հիասթափություն չկա, նա փորձում է իր ճանապարհը գտնել, ասում է` ես ուզում եմ նոր շարժում: Ես, օրինակ, համարում եմ, որ դա ռեալ չէ: Բայց նույնիսկ առանձնանալով Շարժումից` ինքը, միևնույն է, մնում է 2008-ին ձևավորված արժեքների մարդ, ինքն այդ դաշտում է գործում: 2008-ով անցած մարդը չի հիասթափվի: Նա կարող է փնտրել, սխալվել կամ չգիտեմ, ի՞նչ անել, բայց հիասթափությունն անցյալում է` դա հին` դիլխոր հայերի տեսակին է բնորոշ, ու համենայն դեպս հաստատ Մարինեի մասին չէ, եթե գոնե մի քիչ իրեն ճանաչում եք:
Մարինեն շատ դրական բան է անում, նա բացում է այլընտրանքային հնարավորության քննարկում հենց ընդդիմության ներսում: Մենք այսօր ողջ մտավոր դաշտն ենք գրավում: Բոլոր բանավեճերը տեղի են ունենում ընդդիմադիր դաշտում: Իշխանամետ կողմից ոչինչ չկա: Ոչ մի համարժեք ինտելեկտուալ պատասխան: Իսկ դա նշանակում է, որ նրանք հաստատ մի օր գնացող են` ժամանակի ու համբերության հարց է:
Էսօր երկրորդ անհամեստությունն անեմ: Ես առաջիններից մեկն էի Կոնգրեսի ներսում, որ հրապարակային քննադատության հարցեր բարձրացրի դեռ 2008-ի աշնանը նույն Մարինեի հետ միասին, որ ինչ-որ բաներ այն չեն: Բայց հիմա նկատում եմ, որ ՀԱԿ քննադատությունը (ի նկատի ունեմ հենց ներքին քննադատությունը, այլ ոչ թե, օրինակ, Ա. Թեւանյանի տիպի մարդկանց քննադատությունը, որն իմ կարծիքով նույնպես շատ կարեւոր կառուցվածքային դեր է կատարում, եւ իմ կարծիքով` դրական դեր, իսկ թե «ում մարդն է նա»` խոսակցություններն ամենաանհետաքրքիր թեմաներից են), ահա, այդ ներքին քննադատությունն ինքն է վերածվում մի տեսակ շտապերի հավաքածուի, մի տեսակ կարծրացած ու այլեւս անհետաքրքրիր համակարգի: Ու ես վախենում եմ, որ հանկարծ, այս ճանապարհով չվերադառնանք 2005-2006-ի տաղտկալի, ճահճային դրության:
Հիմա շատ կարեւոր բան է տեղի ունենում: Այն փաստը, որ դու երկու տարի շարունակ անընդհատ այդ դիմադրության պրոցեսի մեջ ես, չնայած դիմադրությունը կարող է կորցրել է իր առաջին օրերի արտաքին էֆեկտը, որովհետև ինքը դարձել է առօրյա, սովորության պես մի բան, բայց դա չի կարող մարդուն ներքուստ չվերափոխել, եւ չվախենամ պաթոսից` ուղղակի մաքրել:
Մարդու իրավունքների պաշտպանն ասում է, որ իշխանությունը զգում է, որ այդքան երկար ժամանակ չի կարող այսպես շարունակվել, և այնտեղ էլ են ինչ-որ պրոցեսներ գնում:
Մի քիչ բարդ հարց է: Ինչ վերաբերում է մոնոպոլիաների դեմ պայքարին, մի քիչ թերահավատորեն եմ մոտենում, քանի որ ի սկզբանե հարցը բարձրացավ այն ժամանակ, երբ զույգ Սարգսյանները եկան իշխանության, և ինձ թվում է` այդտեղ կա ինչ-որ կեղծիք: Սա կարող է լինել ոչ թե մոնոպոլիաների, օլիգարխների դեմ պայքար հանուն ազատ համակարգի ստեղծման, այլ շատ հնարավոր է, որ այստեղ, ընդհակառակը, ավելի կենտրոնացնելու մասին է գնում խոսքը, այսինքն` եթե հիմա կան մի քանի օլիգարխներ, շատ հնարավոր է, որ այդ ծրագրի արդյունքում մի օլիգարխ մնա` ի դեմս մեր «ամենասիրելի» Սերխիո Լիբերտովիչի: Այդ մասին, ի դեպ, լավ վերլուծում է նույն Թեւանյանը:
Արման Գրիգորյանը հարցնում է շարքի մյուս մասնակիցներին` հիմա Հայաստանը ԱՊՀ անդա՞մ է, ԱՊՀ-ն կարո՞ղ է դառնալ ինչպես Եվրամիությունը, անկախ պետությունների այնպիսի համագործակցություն, որին կկարողանան անդամակցել Արցախը, Օսիան, Աբխազիան, ինչու ոչ, նաև Ռուսաստանի հանրապետությունները, թե մենք լատինաամերիկյան մի պետություն ենք:
Մենք իհարկե հետսովետական տարածքի մաս ենք, ու բոլոր գործընթացները, որոնք որ մեզ մոտ տեղի են ունենում, չի կարելի միայն մեր հայկական տեսանկյունով դիտարկել, դրանք ընդհանուր գործընթացների մասնավոր դրսևորում են, այսինքն` եթե մենք այդ լայն դաշտը կորցնում ենք, մեզ հաճախ թվում է` միայն մեզ հետ է դա տեղի ունենում, բայց դա միայն մեզ հետ տեղի չի ունենում, ուղղակի այդ պրոցեսները ունեն տեղական տարբեր յուրահատկություններ: Այդ առումով հետսովետական տարածքի մաս ենք, բայց տվյալ դեպքում դա մեզ համար մինուս է, և շատ լավ կլիներ` մենք այդ տարածքից կարողանայինք «պոկվել»:
Հարցի երկրորդ շերտը` կարո՞ղ է արդյոք ԱՊՀ-ն վերածվի ինչ-որ մի այլ` ավելի դրական բանի: Տեսականորեն կարող է, բայց այսօրվա դրությամբ ես այդպիսի միտում չեմ տեսնում: Կառույցի գլխավոր դերակատարը Ռուսաստանն է, նա որևէ հետաքրքիր, արժեքային առաջարկ չունի ոչ աշխարհին, ոչ մեզ, բացի անհոդաբաշխ բռբռոցից: Այլ բան է, որ եթե մի օր ԱՊՀ տարածքում էլ ինչ-որ դրական արժեքային համակարգի, միասնական նպատակի, իդեալի առաջարկ լինի: Ենթադրում եմ` Ռուսաստանը չի մնա հավերժ քնի մեջ, եւ մի օր ռուսների հետ նորից հետաքրքիր կլինի քաղաքական եւ մշակութային երկխոսության ծավալել: Այդ ժամանակ էլ կտեսնենք: Գուցե այդ օրը զարմանանք, որ ռուսական ազդեցությունն այսքան քննադատող ձեր խոնարհ ծառան, դառնա ամենառուսամետ մարդը Հայաստանում` հիշելով իր ռուսական կրթությունը եւ ռուսախոսությունը:
ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ
http://lragir.am/armsrc/interview34596.html
«Հայկական ժամանակ»Ask Nikol a questionԱհուրա Մազդա