Кароткае эсэ пра памяць
На здымку пастмент бяз помніка. Гэта 1990-ты год. Я нядаўна купіў сабе фотапаапарат Любитель, які здымаў на стужку сярэдняга фармату, а факусавацца зь ім можна было толькі схіліўшы галаву, і апусьціўшы вочы долу.
Памятаю матывы, якімі кіраваўся пры ягонай пакупцы ў магілёўскім універмазе: ён меў троху старамодны дызайн, квадратны фармат кадру, здымаў на шырокую стужку і каштаваў для самастойнага старшаклясьніка (якім я сябе лічыў) даволі даступна. Нешта троху больш за 20 рублёў. Наколькі памятаю, гэта была мая першая самастойна купленая цацка для сябе.
Цацка, бо вялікай патрэбы ў новай камэры я ня меў: я быў уладальнікам можа найлепшага фотаапарату XX стагодзьдзя "Смена 8м", а пры жаданьні мог карыстацца бацькавым “Зенитам 3м”. Гэта таксама прыстойны агрэгат, з зенітаў хіба найлепшы.
У працэсе знаёмства з новым інструментам аказалася, усё што мне здавалася перавагамі стала калі ня мінусамі, то практычнымі нязручнасьцямі: матавае шкло камэры было зацёмным для дакладнай факусіроўкі, асартымент шырокафарматнай стужкі ў нашым горадзе быў вельмі сьціплым, а друкаваць зь яе мог чыста тэарэтычна: у мяне не было адпаведнага павелічальніка, знаёмыя фатографы або не працавалі з такім фарматам, або па розных прычынах ня вельмі ахвотна пускалі мяне ў свае лябараторыі. Побач было нават чалавека, які б мог паказаць як запраўляць стужку ў бачок.
Але большасьць маіх расчараваньняў у недасканаласьці сьвету былі яшчэ наперадзе, і я (ня зь першай спробы, вядома) зарадзіў і пайшоў па свайму рабочаму раёну Кірава, што ў магілёўскім Задняпроўі. На першай стужцы, якую ўдалося больш-менш удала адэкспанаваць і праявіць, прадказальна, былі статычныя аб’екты: драўляная архітэктура дзіцячай пляцоўкі і пастамент бяз помніку, які стаяў ў палісадніку каля дому нумар 30 па Віцебскім праспекце.
Гэты пастамент хоць і знаходзіўся ў межах маёй ойкумэны, але (па дзіцячых мерках), даволі далёка ад майго двара, на іншым канцы пасёлка, а ў кадр я яго памясьцў метанакіравана. Раён наш пачаў будавацца ў 1930-ыя гады, і на момант майго сталеньня не пасьпеў толкам абцерціся і панесьці страты, якія прыўносяць рэчаіснасьці пэўную маляўнічасьць. Відавочна страчаныя кавалкі гарадзкога ляндшафту, грэюць інтарэс да гісторыі. Цікава, ня тое, што ёсьць, а тое згублена.
Мяне цяжка назваць вельмі пільным дасьледчыкам мікрагісторыі магілёўскага раёну Кірава (усё ж, на той момант, быў школьнікам, да таго ж клясава далёкім для большасьці аўтахтонаў, і яшчэ ня ведаў значэньня слова “мікрагісторыя”), і са старэйшымі тэма гэтай канструкцыі абмяркоўвалася толькі аднойчы. Тая размова аказалася для мяне важнай, бо некаторыя яе дэталі памятаю па гэты дзень.
Наступраць пастаменту, у даваенным двухпавярховіку жыў мой аднаклясьнік Андрэй Серафімовіч. Нашы мамы сябравалі, ды і мы ў першых клясах школы добра ладзілі. Сярод агульных інтарэсаў у нас была філятэлія. Думаю, дзеці савецкіх інжынераў мужчынскага полу дзяліліся на дзьве вялікія групы: тыя хто зьбіралі маркі і тыя, што зьбіралі значкі. Дык вось, мы зьбіралі маркі. У адзін восеньскі дзень я зазавітаў да Андрэя (о, дзе вы, тыя часы, калі можна завітаць да прыяцеля ў госьці без ніякага папярэджаньня?). Мой сябра быў у двары з нейкімі дзядзькамі; яны аказаліся ягонымі суседзямі. Мужчыны займаліся адным з самых годных і шляхетных заняткаў на сьвеце: разглядалі альбомы з паштовымі маркамі. Неўзабаве да нас далучыўся яшчэ адзін мой прыяцель, які жыў па-суседзтву - Андрэй Пуцята. Так, ня горш за вас ведаю, што беларусы ў справе ўласных імёнаў вялікія фантазёры і выдумшчыкі.
З марак, дзядзькі пераключыліся на больш сур’ёзную рэч: паказ, бонаў, купюраў і таму падобных прыкладаў графічнага мастацтва. Мяне памятаю, уразілі ня самі прынты, майстэрства гравёраў або друкароў - усе гэтыя рэчы былі далёка за даляглядамі майго тагачаснага разуменьня, а тое, што вартасьць грошай, хістаньне наміналаў у часе - рэч хутчэй нармальная і будзённая. Для савецкага хлопца, які вырас у жорскай сістэме непахісных наміналаў прывязаных да метрычнай сістэмы: манеты ў 1, 2, 3, 5 капеек важаць адпаведную колькасьць грамаў, ліманад каштуе 10 капеек, а тара ад яго 20, гэта было даволі нечаканым адкрыцьцём.
Але дзядзькі працягвалі хістаць падмуркі маёй галяктыкі . “Вось мы тут на пастамэнце альбомы расклалі, а помнік каму тут стаяў?” У адказ мы пляснулі плячыма.
“Да вайны тут стаяў помнік Сталіну. Пад час вайны немцы яго скінулі, і на ягоным месцы паставілі Гітлера, а потым зьнялі і больш тут нічога ня ставілі”.
Гучыць складна, але ў тым 1982 годзе пастамент быў прыхаваны ад дарогі дрэвамі і любавацца ім маглі толькі тыя людзі, якія ішлі уздоўж Віцебскага праспэкту праз цяністыя двары і палісаднікі. Ці быў большы рух тут у 1930-ыя гады? Побач не было старых адміністратыўных будынкаў, ці таго, што магло у даваенныя гады быць выразным цэнтрам прыцягненьня жыхароў раёну. Ці ёсьць вялікі сэнс у помніках, калі іх мала хто бачыць?
Зусім неабавязковая фраза прыпраўленая аскепкам помніка архітэктуры на роўным месцы стварыла таямніцу, у якой можа і не аказацца адказу.
Прыблізна ў той самы час, калі я спрабаваў утаймаваць стыхію сярэдняга фармату, я пару разоў заходзіў у музэй магілёўскага аўтазаводу, які знаходзіўся ў нашым Доме культуры. Але здымкаў з гэтага месца не было ў экспазыцыі (затое была фатаграфія люксусовага шэўрале Янкі Купалы, які прыгналі яму ў 1939 з Заходняй Беларусі), на мае пытаньні супрацоўніца адказала, што яны займаюцца гісторыяй заводу, а раёнам - паколькі-пастолькі. Пра пастамэнт у ціхім палісадніку нічога ня чула і нават яго ня бачыла.
Адсутнасьць цікавасьці да аб’екту мяне і падштурхнула да ягонай (ня самай удалай фіксацыі), але ягонага іншага здымку вы, напэўна ня знойдзеце.
Музэй магілёўскага аўтазаводу ліквідавалі, здаецца, у самым канцы ХХ стагодзьдзя. Як разумею, частку ягоных матэрыялаў, разам з архівам мясцовага фатографа Аляксандра Сідлерава, старанна зьнішчылі на месцы, калі нешта і засталося, то знайсьці зь першай спробы ў мяне не атрымалася.
Мае аднаклясьнікі Андрэі (дарэчы, мы зь імі на гэтую тэму пустога пастамэнту пазьней ніколі не гаварылі) памерлі раптоўна і зусім маладымі, дзядзькоў з клястрамі для марак я пазьней не сустракаў, што на даволі шчыльна заселеным раёне памерам 500х500 мэтраў зрабіць ня так проста, хоць, як бачым, у гэтым жыцьці магчыма многае. Пастамэнт зьнесьлі, а я так рэдка бываў у Магілёве, не адзначыў момант, калі гэта здарылася. З гэтага кадру ніколі не рабіў адбіткаў, бо як ужо казаў не было магчымасьцяў. Але і каб былі? Ці стаў бы вазіцца пад чырвоным ліхтаром з такім сюжэтам? Верагоднасьць зусім малая. Значна меншая за тое, што праз дзесяцігодзьдзі знайду сярод свайго зусім не спарадкаванага архіву менавіта гэты кавалак стужкі і ясна ўспомню матывы, якія падштурхнулі мяне цёмным зімовым днём націснуць на тугі спуск затвору.
Андранік Антанян
(упершыню тэкст апублікаваны ў №120 часопіса Дзеяслоў),