Дастан давами
Әлқиссә, Сейит ночи тузчи бовайға сәргүзәштилирини һикайә қилип бәрди. Ма даренниң хетини қойнидин елип потисиға мәһкәм түгди.
Тузчи бовай ейттики:
__ Һәй оғлум, ушбу хәтни йениңда сақлап йүрдүңму? Хәтни ечип оқуп көрдүңму? Бу заманниң амбаллирида инсап қалмиди. Наданлиқ қилип, тәвәккул кәмиридә белиңни бағлима, даренниң хетини сәл чағлима, палакәт басмисун сени, хәтни ечип оқуп бақайли қени.
Сейит ночи ейттики:
Аманәткә хиянәт,
Намәрд ишидур.
Палакәтниң амриқи,
Қорққақ кишидур.
Һаятимда намәртлик
Қилған әмәсмән.
Жанни алтун _ күмүшкә,
Сатқан әмәсмән.
Кәлсә әжәл навада,
Жанни аладур.
Сулар еқип астида,
Ташлар қаладур.
Қәшқиримда ярән көп,
Ялғуз әмәсмән.
Кимки қилса яманлиқ,
Адәм димәсмән.
Тузчи бовай ейттики: Хәйр, оғлум, саңа ақйол болсун, хәвп - хәтәр сәндин йирақ турсун. Дүшминиң қан қусуп өлсун, достлириң шад - хорам күлсун.
Әлқиссә, Сейит ночи тузчи бовай билән хәйрлишип етиға йәнә минди, алға қарап йол йүрди. Йолни көп бесип, көргәнла йәрдә кишиләр қазан есип, ахир дәмдә Қәшқәргә йетип барди. Қан - яш ақар түмән дәряси билән көзичи яр бешини көрди.
Сейит ночи дигән гаңгуң,
Дөңниң үстигә чиқса.
Ана меһриниң шами,
Бағрида ерип ақса.
Һәр яқтин харап юрти,
Һәсрәт отини яқса.
Түмән толғудәк қан - яш,
Турмай тамчилап ақса.
Яш қуйған көзләр бирлә,
Тоймай һәр таман бақса,
Ишиккә келип қақса,
Ишик тақилип қапту,
Чирағму өчүп қапту.
Аниси ғерип мәзлум,
Аһ... Чекип йетип қапту,
Ғәмләргә петип қапту,
Ухлапму қетип қапту.
Жан ана... Женим ана...
Дәпту сөзини башлап.
Аңлиталмай өгзигә,
Қошлап чалмини ташлап.
Йәнә тәкрар товлапту,
Ботилақтәк бозлапту.
Жараһәтлик бағрини,
Һәсрәтлири тузлапту,
Товлашлири тезләпту.
Ахир аңлап аниси,
Яидурупту чирағни.
Ойлап йеқин - йирақни,
Ичини хиял орапту,
Кимликини сорапту.
<< جان ئانا ، جېنىم ئانا >>
Дегән бир сада кәлди.
Ишикни ач, жан ана,
Мусапир балаң кәлди.>>
Шу сөз билән аниси,
Ишиккә оқтәк етилип,
Сөзгә қан - яш қетилип.
Бойниға гирә селип,
Һармаң, баликам дәпту.
Йиртиқ дәстихан ечилип,
Гүлә қақлар чечилип,
Һиҗирда чай ичилип,
Өйгә адәм толупту,
Түнму тамам болупту.
Әтиси таң атқанда,
Мәзин әзан ейтқанда,
Сейит ночи җамәдә
Җамаәтни көрүпту.
Йиғлапту һәм күлүпту.
Өйгә қайтип келипту,
Егилип салам берипту.
Пәстә туруп қол бағлап,
Чапан кийип бәл бағлап,
Анисиға хуш қарап,
Шундақ бир сөз қилипту.
Мән ямулға кирәймән,
Ма титәйни көрәймән.
Алди билән униңға,
Һөрмәт салам берәймән.
Соңрә аманәт хәтни,
Өз қолиға берәймән.
Шундақ дәп сейит ахун,
Ижазәтниму апту.
Худаға аманәт дәп,
Ана ишиктә қапту.
Хәтни оқуп ма титәй,
Башни аста чайқапту.
Юмшақ күлкидин ночи,
Һәр әһвални байқапту.
Шунда тузчи бовайни,
Дәрру ядиға апту.
Шу ой, шу хиял бирлә,
Титәйгә қарап қапту.
Суңрә сөзләп ма титәй,
Үч күнлүк сүрүк дәпту.
Үч кейин ямулға
Сән өзәңла кәл дәпту.
Биз кеңәшни пүттүрсәк,
Пишанәңгә йезилған
Карамәтни көр дәпту.
Үчинчи күн сейит ахун,
Ажайип чүш көрүпту.
Чүшидә техи шунчә,
Нурғунла иш көрүпту:
Чоң йолда кетип берип,
Қара етини көрүпту,
Ойғинип у ойлапту,
Баш - аяғдин ойини.
Дәрһал берип һаммамға,
Суға сапту бойини.
Анисиға сөз қошуп,
Дәпту: сәндин сораймән.
Бүгүн улуғ жумә күн,
Апақ ғожамға чиқип,
Намаз оқуп кирәймән.
Ана берип ижазәт,
Ишик түвидә қапту.
Дуа бирлә сейит ахун,
Һәзрәт яққа йол апту...
Аңлинатти һәр яқтин,
Дәрт - әләм, пиған зари,
Ташвайдәк равапчиниң,
Үзүлгән йүрәк тари.
Үжмилик бағ әтрапи,
Айлинипту мазарға.
Ялиңач тән, йоқсуллар,
Чиқалмапту базарға
Арилап сейит ночи,
Көрди әлниң һалини,
Булап алған ач көзләр,
Юртниң бар - йоқ малини.
Көзи чүшти һәр йәрдә,
Яхши билән яманъға.
Йүрикидә от янди,
Ләнәт оқуп заманъға.
Һәммә юртта хар пуқра.
Дәрт әләмгә яр пуқра.
Қан йиғлайду һәсрәттә,
Бурда нанъға зар пуқра.
Аһ... Худая, аләмни,
Өзүң алған һөддәңгә.
Рәһим - шәпқәт қилсаңчу,
Биздәк мискин бәндәңгә.
Алимиңни кәң қилип,
Заманәңни тар қипсән.
Адимиңни әләмләп,
Ит - ешәктәк хар қипсән.
Шапаәт қил қәшқәргә,
Шәпқитиңни яғқузғин.
Қанъға тоймас залимни,
Өзүң завал тапқузғин.
Сейит ночи һәр йәрдә,
Йиртиқ чапан, тон көрди.
Тонни бойлап төкүлгән,
Ләхтә - ләхтә хун көрди.
Йүрәк бағри өртинип,
Кавап болуп янатти.
Самаварда олтуруп,
Ич қарнини толдуруп,
Әл - юрт билән муңдишип,
Дидариға қанатти.
Самаварниң чөриси,
Адәм билән лиқ толған.
Улуғ - ушшақ қәшқәрлик,
Әтрапиға жәм болған.
Чиқип кәпту бир чағда,
Бир топ черик ат билән.
Ярлиқ елип ямулдин,
Титәй язған хәт билән,
Черик салам берипту,
Қатарлишип турупту.
Сейит уқуп әһвални,
Дәрһал йолға йүрүпту.
Дост - ярәнләр әгишип,
Толиси гәп тәгишип,
Йүргәндә тез йүрүпту.
Көп хияллар сүрүпту.
Тьндә кцргән чьшини,
Йол тосқан қара итни,
Қанчә тәкрар көрүпту.
Шәһәргә йеқин кәлгәндә,
Қариға * су бәргәндә,
Кусулдишип черикләр,
Сөшләшкәнни көргәндә,
Нимә гәп дәп? Дәп сорапту,
Жавабини тиңшапту.
Бағлап әкир дегәнни,
Черикләрдин аңлапту,
Аңлапту - дә дәрһалла,
Өз - өзини оңлапту.
Бәлни мәһкәм бағлапту.
Бағлаңлар дәп қолини,
Арқисиға жуғлапту.
У өзини йолвастәк,
Гоя ширдәк чағлапту,
Черик дегән титришип,
Чивин охшаш чирмишип,
Сейит ахунни бағлапту.
Андин бир сөз аңлапту:
Һич гунаһ йоқ силәрдә,
Ханниң важип ярлиқи,
Юрт жамаәт хош әмди.
Риза болунә қәшқәрлик
Улуғ ушшақ барлиқи.
Юрт шу сөзни аңлапту,
Йүрәк бағрин дағлапту.
Көкрәк керип Сейит ахун,
Алға маңған чағларда
Һәммә һүр - һүр йиғлапту.
Әмди гәпни Қәшқәрниң даренлиридин аңлаймиз:
У пуқралар билән дидар көрүшүп болғучә йоқ қиливәтмисәк бизгә аманлиқ болмас, шуңа дәрһал сәксән черик һазир болсун, Сейит ночини тутушқа юрсун, Сейит ночи гундиханиға кәлтүрүлсун. Сейит ночини ашундақ кәлтүрүшти. Сейит ночи ма титәйни көрмәк тәлипини бәрди. Титәй қобул көрди. Сейит ночи шундақ дәпту:
Кезип дәшти баяван,
Аштим тағ - даван.
Нәгә барсам пуқраниң,
Һали бәк яман.
Рәңги сулғун, зәпиран,
Бағри ләхтә қан.
Ичкини оға, зәһәр,
Чәккини пиған.
Учтурпанда матитәй,
Йезип бәрди хәт.
Сизгә тиләп аманлиқ,
Бәхт - парағәт.
Ма дотәйниң хетини,
Мәндин алдиңиз,
Әмди ничүн билмидим,
Айнип қалдиңиз ?
Әлқиссә, ма титәй муүәммбәрлик билән Сейит гаңңуңға қарап қалди, хупсәнлик билән һичнимини уқмас киши боливелип өз йеғида өзини қорушқа пурсәт тапти, һили микирлик ниқабини йүзигә тартти:
Һәй ночи Сейит гаңңуң,
Өзүңниң өлүм намәңни,
Сән өзүң елип кәпсән,
Мениң бу йүрикимгә,
Надамәт селип кәпсән.
Хәт билән мениң билсәң,
Көксүмгә пичақ патти.
Қандақ қилимиз, гаңңуң,
Әжәпму бешим қатти.
Мән саңа идим амрақ,
Өлтүрәй сени қандақ ?
Өлтүрмәй дисәм ночи,
Ханниң ярлиғи шундақ.
Әй амбал __ деди гаңңуң,
Тәңликтә туруп қалма.
Ханниң алдида аси,
Гунаһкар болуп қалма.
Черикләргә ейит дәрһал.
Милтиқиға оқ салсун.
Мойтуңзиға епчиқип,
Һаялсиз женим алсун,
Әзизанә қәшқәрлик,
Мени бир көрүп қалсун!...
Жаллатлар келип шу дәм,
Бойниға тақақ салди.
Путиға селип ишкәл,
Зиндан бағриға алди.
Он төт күн өтүп кәти,
Тақити түгәп кәтти.
Мәрт йигит Сейит гаңңуң,
Сөзини баян әтти,
Диди у: чидамим йоқ,
Я бөләк тәмәйим йоқ,
Өлтүрсәң бүгүн өлтүр,
Жүмә күн келип йәтти.
......
Жәм болушти амбаллар,
Йәңүшлишип тамбаллар.
Дачәй һарвуни қош дәп
Ярлиқ қилди дәрһалла.
Төт атлиқ йоған һарва,
Тәйяр болди тәх болди.
Сейит ночини атмаққа,
Елип маңар вах болди.
Ат һарвини қатқанда,
Тоққуз пай по атқанда,
Төт дәрвазиға йүздин
Төт йүз черик патқанда,
Йорғилишип һәрянъға,
Тепирлишип ятқанда,
Тәшвиш толған башлири,
Қара таштәк қатқанда,
Сейит ночини чиң бағлап,
Орда алдиға еп кәлди.
У һарвида тик тохтап,
Шундақ сөзни дәп кәлди:
Хош, аман бол қәшқәрлик,
Жанжигәрләр __ туққанлар.
Бүгүн жүмә қулақ сал,
Сөз қәдрини уққанлар.
Жамаәт жәм болупсиз,
Мениңдин болуң рази.
Мәһшәрдә көрүшкәймиз,
Болғинида худа қази.
Гунаһсиз өләр болдум,
Наданлиқ баласидин.
Кимләр қутулуп қалған,
Залимниң жазасидин!
Әй қәшқәрлик, қәшқәрлик,
Мени унтуп қалмаңлар.
Мәндәк болмай дисәңлар,
Һәргиз надан болмаңлар.
Наданлиқ елип кәтти,
Йигитликтә башимни.
Мениңдәк елип кәткән,
Һашимдәк адашимни.
Жәтни билмигән адәм,
Бешида кезәр матәм.
Хәт билмәс наданларға,
Қараңғу икән аләм.
Оқуңлар өзүңларму,
Тәлим алсун яш балла.
Қәлбиңларда қеп қалсун
Қисасиңлар __ әнтиңлар!
......
Мәмәтхан иним қалди,
Жан анам уни бақсун.
Мәйли атса залималар,
Қәшқәргә қеним ақсун.
Қәбрәмни көрүп хәлқим,
Ибрәт алғуси мәндин.
Қан қәрзим қисасимға,
Үмид күтимән сәндин.
Рази болғин қәшқәрлик,
Әл - юртдашлар хош әмди.
Биллә ойнап тәң өскән
Яру достлар хош әмди!
......
Халайиқ нида әйләп,
Яшни толдуруп көзгә.
Муң - зари нава әйләп,
Чүшти налилик сөзгә:
Каж пәләкниң қисмити,
Бу күнни сапту сизгә.
Күн алмақ бу қәшқәрдә,
Болмамаду рава бизгә ?!...
Бирни оқ билән атса,
Онни жадуға басса,
Йүзни дарға асса,
Миңлап гундида ятса,
Адәм бешини тоғрап,
Тағниң тешиға қатса,
Дәртмән бир гунаһкарға,
Миңини елип чатса.
Бу аләм зимистанлиқ,
Болди бир гөристанлиқ.
Гөристанда өтәрму,
Бәхти қара қәшқәрлик...
......
Сейит ахун, Сейит гаңңуң,
Юрттин разилиқ алди.
Һарвиму қомушбазири *
Йениға берип қалди.
Ат! диди Сейит гаңңуң
Һарвидин төвән сәкрәп:
Ат жаллат! удуллап ат!!
Йүрәккә үдүл чәнләп.
Чеқир көзлүк бир жаллат,
Милтиқини раса бәтләп,
Сейит гаңңуңниң алдида,
Турди көзигә тәңләп.
Арқа яқтин жиң жаллат,
Дәрһал тәпкини басти.
Пистан чеқип милтиқи,
Өзи йиқилип ятти.
Иккинчи рәт атқан оқ,
Келип тәгди тағаққа.
Сейит ахун диди шу дәм,
Милтиқ атқан жаллатқа:
Мени атсаң устаң ат,
Наустақ йеқин кәлмә.
Сол көксүмни чәнләп ат,
Жа устаң йеқин кәлмә...
Мә, һәққиңни ақ тәңгә
Диди сөзини башлап.
Бир сәрлик күмүш пулни,
Жаллат алдиға ташлап.
Жаллат алди ячәнни
Чишлирини һиңгайтип.
Тәләпкә мувапиқ у,
Үч маңдам кейин қайтип.
......
Сейит ахун Сейит гаңңуң,
Тик турар иди сүзләп.
Мадаху дигән жаллат,
Атти жайини көзләп.
Йәттә пай оқ тәккәндә,
Игиз чинар йиқилди.
Һәйвәт билән гүлдүрләп,
Күктә чақмақ чеқилди...
Қәшқәр асмини бойлап,
Учмиған бүгүн кәптәр,
Сим - сим төкүләр ямғур,
Булутлар кезәр көктә.
Қағилар қақилдайду,
Сепилдики потәйдә.
Бизгә шәпқәт бармикин,
Шийәнгән билән дотәйдә ?!
Дотәй билән шийәнъгәнниң,
Ичкәнлири қан болди.
Қәшқәрликниң көз йеши,
Сәл билән қиян болди.
Шийәнъгән билән дотәйниң,
Кимлиги аян болди.
Дәрт толған йьрәкләрдин,
Бу сөзләр баян болди.
Сейит ахун, Сейит гаңңуң,
Женидин жуда болди.
Әзизанә қәшқәрниң
Шуңқари ада болди.
......
Сейит ахун өлүп кәтти,
Тупраққа кирип кәтти.
Бу аләм - мусибәттин,
Йүрәккә хун толуп кәтти.
Чалди чакичак қәшқәр,
Моң толған равабини.
Айәм күнлири кәлсә,
Тәрк әтмәй тавабини.
Моңлуқ қәвригә сүркәп,
Бағриниң кавабини.
Оғлиға дуа әйләп,
Йоллиғай савабини.
Өлмисәк ичәрмиз дәп,
Таң вәсли шарабини.
Изаһатлар:
( 1 ) козичи ярбиши __ түмән дәрясиниң шәрқи жәнуп левигә жайлашқан мәһәллә исми.
( 2 ) Төшүк дәрваза __ қәшқәр шәрқи дәрвазиниң исми.
( 3 ) Сәп ___ бу йәрдә шинхәй инқилавиниң алди _ кәйнидә пүтүн мәмликәт бойичә залимларға қарши қуулған гелавхуй тәшкилатиниң қәшқәрдики шөбиси нәзәрдә тутулиду.
( 4 ) Ма титәй __ 1911 _ йилидин 1932 _ йилғичә Қәшқәрдә һөкүмранлиқ қилған фашист һәрби әмәлдар, әсли исми ма пушиң.
( 5 ) Гелавхуй һашим __ Йәкәнлик маһир чамбашчи болуп, у гелавхуйға қатнишип, Йәкән, Қәшқәр әтрапида даңқ чиқарған. Уни кишиләр гелавхуй һашим дәп атиған.
( 6 ) Қариға __ бәшкирәмдә һәзрәт йол айрилишидики бир жайниң исми.
( 7 ) Қомуш базири __ жай исми.
Мәнбә: уйғур хәлиқ дастанлири.