Аскъэлае ыныбжьырэ итIысыпIэрэ

[abadzeh]

Тарихъым щыщ пычыгъу

Илъэс 20 - 30 фэдизкIэ узэкIэIэбэжьмэ, лъэпкъ зэха­шIэм нахь зыкъызыщиIэтыгъэ лъэхъаным, лIакъуи, лъэпкъи, къуаджи ятарихъ изэгъэшIэн, ар ныбжьыкIэхэм япIункIэ агъэ­федэным нахь пылъыгъэх. А лъэхъаным Аскъэлае къыщы­хъугъэ кIалэу Мыекъуапэ дэсхэм шIэныгъэлэжьэу, археологэу ЛэупэкIэ Нурбый ра­гъэблагъи Сэрэежъ Iуашъхьэр ыкIи къуаджэм инэмыкI чIы­пIэхэм Iоф ащишIэгъагъ. Къы­гъотыгъэ пкъыгъохэр ыкIи зэ­гъэпшэнэу ышIыгъэхэр зэфахьысыжьыгъагъэх. Ахэр непэ ныбжьыкIэхэми, зыныбжь икъу­гъэхэми ашIогъэшIэгъонынэу къытшIошIы.

Тхыгъэр хэутыным фэдгъэхьазырызэ, гъэзетэу «Аргументы и факты» зыфиIорэм ия 20-рэ номерэу мы илъэсым къыдэкIыгъэм статья къыхиу­тыгъ дгъэхьазырыгъэ материа­лым къыдыригъаштэу, джэрпэ­джэжь къыфэхъу фэдэу. Бэрэ къыхэкIырэп адыгэм итарихъ ащ фэдэу шъыпкъэм пэблагъэу Пшызэ шъолъыр ишIэныгъэ­лэжьхэм къыраIотыкIэу. Ары тынаIэ зыкIытетыдзагъэри.

Тхыгъэ мыиным шъхьэу иI «Тэ тапэкIэ хэта мыщ щы­псэугъэр?» еIошъ. Абинскэ районым щыпсэурэ П. Жариковыр ары упчIэр гъэзетым къезытырэр.

- Непэрэ Кубань чIыпIэу ыубытырэм лъэпкъ зэфэ­шъхьаф­­хэр зэрисыгъэхэр гъэнэфагъэ, - къетхы ащ.- Адэ гурыт лIэшIэгъухэм якъи­хьагъум хэт мыщ щыпсэу­гъэр? КъызэраIорэмкIэ, Крымскэ районым а уахътэм тефэрэ пкъыгъохэр къыщычIа­хыгъэх.

Ащ джэуап ретыжьы тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Игорь Васльевым.

- Гурыт лIэшIэгъухэм ялъэ­хъан тефэрэ къатхэм археологие къэтIынхэм Адыгеими, Краснодар краими ягъом бэрэ уащыIокIэ. Тамань къыщегъэжьагъэу Абхъазым нэс а лъэ­хъаным касогхэмрэ зиххэмрэ исыгъэх. Ахэр арых я Х-рэ лIэшIэгъум адыгэ лъэпкъыр къы­зыхэкIыгъэр. Непэрэ адыгэхэр къызытекIыгъэхэм чIыгур алэжьыщтыгъ, шыхэр, къохэр, нэмыкI былымхэр ахъущтыгъэх. КъатIыхэрэм къачIа­хы­хэрэм къызэрагъэлъагъорэмкIэ, IэпэIэсагъэх, гъукIэн Iофым пылъыгъэх, шъом, къупшъхьэм, пхъэм, дышъэм, тыжьыным хэшIыкIыгъэ пкъы­гъохэм яшIын фэIэзагъэх.

Сихъу Гощнагъу.

Бжъэдыгъу къуаджэу Аскъэлае, адрэ чылэхэм афэдэу, бэмэ къашIэжьырэ тарихъым нэмыкIэу гурыт лIэ­шIэгъухэм къахиубытэрэ, аужы­пкъэм, ижъырэ дэдэ тарихъи иI. Тэ тызэсагъэр урысые администрацием ахэр зитхыгъэ­хэм къыщегъэжьагъэу адыгэ къуаджэхэм аныбжь къэтлъы­тэныр ары. Ахэр тхыгъэ зыщыхъугъэ къэралыгъо актым ащ ыпэкIэ чылэхэм къарыкIуа­гъэр зэкIэ хиуцIэрэпхъагъэм, илъэс мин пчъагъэм къакIугъэ гъогур щымыIэгъахэм фэдэу хъугъагъэ.

Ау тхыгъэу щымыIэмэ, ар сыдэущтэу пшIэщт? Шъыпкъэ, апэрэ урыс краеведхэм атхы­гъэ горэхэр щыIэх КъохьэпIэ Черкесием ехъылIагъэу. Гу­щыIэм пае, А.Н. Дьяков-Тара­совым бжъэдыгъупщэу Ахы­джэго КIэмгуе къыIотагъэр ­ытхыгъагъ. Ащ къызэриIорэмкIэ, я XV-рэ лIэшIэгъум ыгузэгухэм адэжь апэрэу бжъэдыгъу-хъымыщэйхэр Iодышъэ лъапэ итемыр лъэныкъо къэ­тIысыгъагъэх. Aщ ыпэкIэ ахэр Абхъазым ипсыхъоу Бзыбэ Iушъо Iусыгъэх. А дэдэр къыщетхы Нэгумэ Шорэ итхылъэу «Адыгэ лъэпкъым итарихъ» зы­фиIорэми.

1641-рэ илъэсым хъымы­щэйхэмрэ чэчэнайхэмрэ Псэ­къупсэ готхэу къушъхьэм къехыгъэх ыкIи кIэмыгуепщэу Болэтыкъор тIэкIу лъагъэкIуати Пщыщэ, Мартэ, ПкIашъэ, Чыбый Iушъомэ аIутIысхьагъэх.

Ахыджагор бжъэдыгъухэм абхъазхэкIэ яджэ. Ащ къыхэкIэу, а адыгэ лъэпкъым ыныбжь мыбэу ыкIи итарихъ я X - XVI-рэ лIэшIэгъу­хэм анахь чыжьэу зэбгъэшIэ­нэу темыфэу ары зэралъытэ­щтыгъэр. Ау Нэгумэм итхыгъэу «Адыгэ лъэпкъым итарихъ» зы­фиIорэм уеджэ зыхъукIэ, нэ­мыкI еплъыкIэ уиIэ мэхъу. Я VI-рэ лIэшIэгъум ыгузэгухэм адэжь хъымыщэипщэу Лав­ристан аварцэхэм япщэу Байкан зипэщэ дзэу къатебэна­гъэхэм пэуцужьыгъагъ. Ау а лъэхъаным хы ШIуцIэ Iушъом щыпсэурэ зиххэр адыгэ лъэпкъэу щыIэ пстэухэм анахь зэ­рэлъэшыгъэхэм къыхэкIэу, ахэр ары анахь пхъашэу авархэм апэуцужьынхэ фэягъэхэр. Ары зэрэхъугъэри. Геленджик пэмычыжьэу Байкан ишы лъэуж­хэр мыжъо фыжьым щыхэ­гъэунэфыкIыгъэхэу иIэх.

А лъэхъаным Темыр лъэны­къо къушъхьэтхым ипытэпIэ инэу Псыфабэр Псэкъупсэ псы­хъом Iутыгъ (джы «Горячий Ключ» зыфаIорэр ары). А пытапIэм дэсыщтыгъ хъымыщэй Лавристан е ащ иотрядмэ ащыщ горэ. Тыдэ щыIагъэха чэчэнаехэу керкетхэр къыз­те­кIыгъэхэр? Гъэунэфыгъапэу щы­мытми, а лъэхъаным ПкIэ­шъэ, Мартэ, Пщыщэ Iушъомэ ащы­псэущтыгъэх. Хъымыщэй ыкIи чэчэнэе лIэкъо тамыгъэ­хэм къы­зэрагъэлъагъорэмкIэ, ахэр нарт лIакъохэу щыты­гъэх. Ащ укъыпкъырыкIын хъумэ, бжъэдыгъухэр мы чIыпIэм къэ­кIогъакIэхэу плъытэнэу щытэп, къэзыгъэзэжъыгъэхэу пIомэ нахь тэрэз. КъэIогъэн фаер адыгэ лъэпкъхэу Пшызэ Iушъо гурыт лIэшIэгъухэм щыпсэу­щтыгъэхэм рэхьатыгъо зэря­мы­Iагъэр ары. Ахэм къатебанэщтыгъэх кощырыпсэу хэзархэр, печенегхэр ыкIи нэмыкIхэр. Ащ къыхэкIэу бгъэшIэгъо­нэу щытэп Хъымыщэйрэ Чэчэнаерэ ялъэпкъэгъухэр псы­хъоу Бзыбэ Iушъо Iусы зэрэ­хъугъэхэр. А лъэхъаным абхъазхэмрэ черкесхэмрэ ягъу­напкъэхэр гъэнэфэгъэ дэда­гъэхэп. Ар нафэ къэхъу Нэгумэм итхылъэу «Адыгэ лъэпкъым итарихъ» уеджэ зыхъукIэ.

Фольклорым къыгъэунэфырэр чылэр Чэ­сэбый Аскъал зэрэтекIыгъэр ары. Нафэ Аскъэлае ипсэупIэ бэрэ зэрэзэблихъугъэри. ЗэмкIэ Мартэ, адрэмкIэ ПкIашъэ, етIанэ Пщыщэ Iушъохэм аIусэу ар къыхэкIыгъ. Гъэунэфыгъэуи щыт непэрэ Аскъэлае тапэкIэ шъхьафэу псэущтыгъэ къо­джищ зэрэхахьэрэр. Ахэр Арап къуадж, Емзэкъуай, ЛIыхъукIэ­хьабл. Къуаджэхэу Гъобэкъуае­рэ Нэшъукъуаерэ охътэ зэфэ­шъхьафхэм къахиубытэрэ археологическэ саугъэтхэр бэу яIэх. Ахэм ялъытыгъэмэ, Аскъэлае зы чIыпI ныIэп иIэр. Ау ащ Мартэ псыхъо Iушъо илъэс минитIурэ ныкъорэм къы­кIоцI ищыIэкIагъэр къегъэлъа­гъо. А чIыпIэм ыцIэр Арапкъуадж. Аскъэлэе общинэр ащ щыпсэущтыгъэ Мэртэ Iушъо къыIутIысхьажьыным ыпэкIэ. Арапкъуаджэ анахь мэхьанэшхо къезытырэр ащ хэхьэрэ Сэрэежъ Iуашъхьэр ары. Ар мэхьанэшхо зиIэ тхьэлъэIупIэу, мэз Iупэми пэблагъэу, шъофыми пэмычыжьэу, щынагъо цIыфхэм къафыкъокIымэ, мэзым, къушъхьэхэм ахэхьажьын­хэ алъэкIынэу щытыгъ. Мы чIы­пIэм мэхьанэшхо зэриIагъэр къе­ушыхьаты ар къызэрэзэтенагъэм, дэгъоу гъэпсыгъэ къурмэншIыпIэу иIэм. Ащ фэдэ тыдрэ чIыпIи къыщагъотыгъэу щытэп.

Арапкъуаджэ Мэртэ Iушъо метрэ 250-рэ фэдиз икIыхьа­гъэу, метри 100 фэдиз ишъом­бгъуагъэу Iусыгъ. Илъэс мин пчъагъэхэм къакIоцI чIыгур ажъо­зэ, охътэ гъэнэфагъэ пэпчъ тефэрэ чIыгу къатыр бгъэунэ­фыжьын умылъэкIынэу хъугъэ. Ау етIэ гъэжъагъэм хэшIыкIыгъэ пкъыгъохэр, былым къупшъхьэ­хэр, мыжъом хэшIыкIыгъэ Iэ­рышIхэр гъучI лIэшIэгъум икъи­хьагъум адыгэ-мыотI культурэм фэпхьын плъэкIынхэу щыIэх.

Сэрэежъ Iуашъхьэм изэгъэшIэн нахь куоу хъунымкIэ Кубань щыщ архео­логэу Н. В. Анфимовым ушэтынэу ышIыгъэхэм яшIуагъэ къэ­кIуагъ. И. С. Каменецкэм зэри­лъы­тэрэмкIэ, апэрэу мы чIы­пIэм цIыф псэупIэ мыотI лъэ­хъэнэ пасэм фэпхьын плъэ­кIынэу къыщагъотыгъ.

Сэрэежъ Iуашъхьэм ыкIи ащ илэгъу пытапIэхэу Мыекъуапэ, Псэкъупсэ (Къэзэныкъоя­кIэм) ыкIи ПкIашъэ (Нэчэрэзыежъым) язэгъэшIэн къызэри­гъэлъэгъуагъэмкIэ, хьат (хьатыу) лъэпкъхэр хэтыгъэхэу плъы­тэн плъэкIыщт. Ар къеушы­хьаты Хьаткъо лIакъом итамыгъэ. НэмыкI лIакъоу Арапкъуаджэ щыпсэущтыгъэхэр та­мыгъэу етIэ гъэжъагъэм хэ­шIыкIыгъэ къошынхэм ате­шIы­хьагъэхэмкIэ къэпшIэщтых. Гу­щыIэм пае, «ТIыбжъэ» тамыгъэр Тыгъухэм, Тхьаркъуахъо­хэм, ЕмтIылъхэм, ЛIыIапIэхэм ятамыгъ. Пэсэрэ мыотI къо­джэ общинэм укъытегущыIэ зы­хъукIэ, керкетхэр - адыгэхэр тыгъэм ТхьэкIэ елъэIухэу зэрэщытыгъэр къыдэмылъытэн плъэкIыщтэп. Ахэм ащыщхэр къушъхьэхэм къяхыгъагъэх. Енэгуягъоу щытыр тыгъэм тхьэ­кIэ елъэIурэ хьатхэм яфэмэ-бжьымэ къатехьи, илъэс ми­нитIоу къушъхьэм зыхэсыгъэ­хэм ахэр тыгъэм тхьэу елъэ­Iу­гъэу ары. Сэрэежъ Iуашъхьэм игъэпсыкIэ урегъэгупшысэ Арапкъуаджэм ычIыпIэкIэ тхьэелъэ­IупIэр ятфэнэрэ лIэшIэгъум ти­эрэ ыпэу щагъэпсыгъэу. А лъэхъаным Чэсэбый лIакъор щыIэгъэн ылъэкIыщт, ар Аскъэлае дэмысыгъэми.

Ятфэнэрэ лIэшIэгъум тиэрэ ыпэу КъохьэпIэ Черкесием, анахьэу Пшызэ кIыб, щыпсэухэрэм япчъагъэ псынкIэу хэхъуагъ.

КъохьэпIэ Черкесиер а лъэ­хъаным нахь рэхьатыпIагъ. Ма­лоазийскэ лъэпкъэу халибхэр КъохьэпIэ Кавказым къызэ­рэ­кIо­жьыгъэхэр къаушыхьаты Сэрэежъ Iуашъхьэм къыща­гъотыгъэ ижъырэ грек (урым) пкъыгъохэу малоазийскэ шъуа­шэ зиIэхэм.

Зэгъэпшэн шIыкIэм тетэу та­рихъым укъекIуалIэмэ, халибхэр Лъэпшъырэ Мэзытхьэрэ тхьэу ялъэIущтыгъэхэу плъытэн плъэкIыщт. Арын фае Аскъэлае къыщагъотыгъэ пкъы­гъохэу етIэ гъэжъагъэм хэ­шIыкIыгъэхэм зыкIахэтлъагъорэр джорэмрэ (къащ) мэз пчэныбжъэхэмрэ. Апэрэ тамы­гъэр Лъэпшъырэ Шыблэмрэ афэпхьыщт, ятIонэрэр Мэзытхьэм нахь фэгъэхьыгъ. Аужырэм пэ­благъ Апыщэ лIакъоу Аскъэлае щыпсэурэм итамыгъэ. Ащ укъыпкъырыкIызэ пIон плъэ­кIыщт Апыщхэр Мэртэ Iушъо античнэ уахътэм Iусыгъэхэу ыкIи малоазиатскэ халибхэм къатекIыгъэхэу.

ТарихъымкIэ гъэшIэгъоныр къагъоты­гъэ п­къы­­гъохэм тхьэу зэлъэIущтыгъэхэм ясурэтхэмрэ лIэкъо тамыгъэхэмрэ зэратетхэр ары. Нэчэрэзые Зэе Iуашъхьэу Мартэрэ ПкIашъэрэ ясэмэгубгъукIэ щыIэм ащ фэдэ тамыгъэхэр зытет етIэ гъэжъагъэу «библиотекэ псау» къыщагъотыгъ. УзэренэгуещтымкIэ, Нэчэрэзые зэхэщэпIэ гупчэу Псы­хъом­кIэ щытыгъ, Аскъэлае тхьэлъэIупIэ гупчагъ. Мы уахътэр ары Емыжхэм, ХъокIонхэм, Шъынахъохэм, Бэрсэйхэм, Хьаткъохэм, Бахъукъохэм, Хъотхэм, ЕмтIылъхэм, Гъыщхэм, ЛIыхъукIэхэм ятамыгъэхэр щыIэ зыхъугъэхэр. ЯтIонэрэ лIэшIэгъум тиэрэ ыпэу Мэртэ Iушъо Бэгъушъэхэр щы­псэущтыгъэх. А лъэпкъыр ящэнэрэ лIэшIэгъум тиэрэ ыпэу адыгэ-мыотI лъэпкъхэу Азов Iушъо Iусхэм ятхыгъэхэм къыхэщы. Апэрэ лIэшIэгъум Чэтаохэм ятамыгъэ агъэунэфы.

ЛъэпкъитIумэ ятамыгъэхэр зэ­хахьэхэу зы тамыгъэ хъухэу къыхэкIыгъ. Ащ фэд, гу­щыIэм пае, Чэсэбыйхэм ятамыгъэ. Ащ «тыгъэ» ыкIи «джорэ» тамыгъэхэр щызэхэхьагъэх. Ащ фэдэ зэхэхьакIэр дэ­гъоу ащыолъэгъу Сэрэежъ Iуа­шъхьэм къычIахыхэрэм. Ащ фэ­дэ зэхэхьаныр Шэуджэнхэм ятамыгъи хэтэлъагъо, Лъэустэн­хэм ыкIи Шъхьэлахъохэм ятамыгъэхэми ар къяхъулIагъ.

Тиэрэ ыпэкIэ апэрэ лIэшIэгъум Пшызэ Iушъо зэуабэхэр щыIагъэх. Боспор пщы­пIэм исхэмрэ Сармат лъэпкъымрэ азыфагу зэутэкIыны­гъэхэр щыкIощтыгъэх, кощыры­псэухэмрэ адыгэ-мыотI лъэпкъ­хэмрэ зэзаощтыгъэх. Зэо зэпымыужьым енэгуягъо сиракхэмрэ мыотI лъэпкъхэм ащыщхэмрэ Пшызэ ыкIыбкIэ кощынхэ фаеу ышIыгъагъэкIэ. Ащ къыхэкIэу Пшызэ кIыб щы­псэурэр нахьыбэ мэхъу. А хъугъэ-шIагъэхэр Мэртэ Iушъо Iусхэм ящыIакIэ къыхэщых, Аскъэлайи зэрахэтэу.

ЛэупэкIэ Нурбый.

Гуманитар ушэтынхэм апылъ Адыгэ республикэ институтым иотдел ипащ, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ ­кандидат.

(Джыри къыкIэлъыкIощт).

Адыгэ макъ.